|
__NOTOC__
[[Bestand:Pronkboon_pluimpje_closeup1.jpg|250px|right|thumb|Pronkboonzaad met pluimpje (opengesneden)]] ▼{{Leer jezelf ecologisch tuinieren|Afbeelding=Weizenkorn-Nederlands.png|}}
▲[[Bestand:Pronkboon_pluimpje_closeup1.jpg |250px|right|thumb|Pronkboonzaad met pluimpje (opengesneden)]]
== Algemeen ==
[[Bestand:Pronkboon_zaadcloseup.jpg|100px|right|thumb|Pronkboon]]
[[Bestand:Weizenkorn-NederlandsZeaSeedls40x6.png|270pxjpg|thumb|EenzaadlobbigeLengtedoorsnede van een (tarwekorrel)maïskorrel]]
Een '''zaad''' is een uitgegroeid zaadbeginsel uit het [[ ../Vrucht|vruchtbeginsel]]. Uit een zaad kan een nieuwe plant groeien, omdat deze bestaat uit een kiempje en uit voedsel voor het kiempje. Het kiempje bestaat uit: ▼[[Bestand:ZeaSeedls40x6.jpg|270px|thumb|Lengtedoorsnede van een maïskorrel]]
*een pluimpje dat gevormd wordt door een stengeltje en opgevouwen [[ blad../Blad|bladeren]] eren. ▼▲Een '''zaad''' is een uitgegroeid zaadbeginsel uit het [[vruchtbeginsel]]. Uit een zaad kan een nieuwe plant groeien, omdat deze bestaat uit een kiempje en uit voedsel voor het kiempje. Het kiempje bestaat uit:
▲*een pluimpje dat gevormd wordt door een stengeltje en opgevouwen [[blad]]eren.
*een wortel.
Vaak wordt in het normale spraakgebruik gesproken van zaden, terwijl het eigenlijk [[Vrucht (plant)|vruchtjes]] zijn. Zo wordt bij de [[w:composietenfamilie|composietenfamilie]] vaak gesproken van zaden ([[andijvieLeer jezelf ecologisch tuinieren/Andijvie|andijviezaad]]zaad, [[zonnebloemLeer jezelf ecologisch tuinieren/Zonnebloem|zonnebloempitten]]pitten enz.), terwijl het vruchtjes zijn waarin één zaad zit.
Bij de eenzaadlobbiggen ([[w:monocotyl|monocotyl]]en) zit het reservevoedsel in het endosperm (kiemwit) en wordt het pluimpje omgeven door een pluimschede (coleoptyl).
Bij de tweezaadlobbigen ([[ w:dicotyl|dicotyl]]en) is meestal het reservevoedsel uit het endosperm overgegaan in de beide zaadlobben (cotylen), maar bij sommige plantensoorten kan het ook nog in het endosperm zitten. Het endosperm is vaak rijk aan zetmeel ([[ Leer jezelf ecologisch tuinieren/Mais|maïs]]), olie ([[ koolzaadLeer jezelf ecologisch tuinieren/Koolzaad|koolzaadolie]] olie) en eiwitten ([[ Leer jezelf ecologisch tuinieren/Erwt|erwt]], [[ Leer jezelf ecologisch tuinieren/De moestuin#Boon|boon]]). Het zaad wordt omgeven door een meer of minder dikke zaadhuid en is afkomstig van de beide integumenten uit het [[ ../Vruchtbeginsel|vruchtbeginsel]]. De zaadhuid bij [[ AppelLeer (vrucht)jezelf ecologisch tuinieren/Appel|appel]] is leerachtig, maar bij [[ braamLeer (cultuurbraam)jezelf ecologisch tuinieren/Braam|braam]] of [[ Leer jezelf ecologisch tuinieren/Aalbes|rode bes]] versteend. Verder heeft het zaad een navel (hilum), waarmee het aan de zaadlijst heeft vastgezeten en een kiemopening (poortje of mikropyle)(op de foto van de pronkboon boven de navel), waardoor het worteltje van het kiempje bij de [[ ../Kieming|kieming]] naar buiten komt. Aan de andere kant van de navel (op de foto van de pronkboon onder de navel) zit de plaats waar de vaatbundel (chalaza) eindigt. ▼
Aan sommige zaden zit een [[zaadmantel ]] of zaadrok, een vlezig (fruitachtig) omhulsel of aanhangsel. Het gaat hier om een uitgroeisel van het zaad of de zaadsteel. De wetenschappelijke term is "arillus". ▼▲Bij de tweezaadlobbigen ([[dicotyl]]en) is meestal het reservevoedsel uit het endosperm overgegaan in de beide zaadlobben (cotylen), maar bij sommige plantensoorten kan het ook nog in het endosperm zitten. Het endosperm is vaak rijk aan zetmeel ([[maïs]]), olie ([[koolzaad]]olie) en eiwitten ([[erwt]], [[boon]]). Het zaad wordt omgeven door een meer of minder dikke zaadhuid en is afkomstig van de beide integumenten uit het [[vruchtbeginsel]]. De zaadhuid bij [[Appel (vrucht)|appel]] is leerachtig, maar bij [[braam (cultuurbraam)|braam]] of [[rode bes]] versteend. Verder heeft het zaad een navel (hilum), waarmee het aan de zaadlijst heeft vastgezeten en een kiemopening (poortje of mikropyle)(op de foto van de pronkboon boven de navel), waardoor het worteltje van het kiempje bij de [[kieming]] naar buiten komt. Aan de andere kant van de navel (op de foto van de pronkboon onder de navel) zit de plaats waar de vaatbundel (chalaza) eindigt.
▲Aan sommige zaden zit een [[zaadmantel]] of zaadrok, een vlezig (fruitachtig) omhulsel of aanhangsel. Het gaat hier om een uitgroeisel van het zaad of de zaadsteel. De wetenschappelijke term is "arillus".
== Natuurlijke verspreidingswijze van zaden ==
=== Wind ===
[[Bestand:Paardebloem_zaadpluis.jpg|250px|right|thumb|Zaad van een paardenbloem]]Verspreiding door de wind wordt '''[[w:anemochorie|anemochorie]]''' genoemd, echter deze term is niet algemeen bekend. Door speciale aanhangsels aan de vrucht, het zaad of zaadvormen kan de wind het zaad verspreiden. Zo zit bijvoorbeeld aan de vrucht van de [[Leer jezelf ecologisch tuinieren/Paardenbloem|paardenbloem]] een soort parapluutje, het [[vruchtpluis]] of pappus. De pappus is in feite de bloemkelk en kan de vorm van pluis, een kransje van schubben of een soort kroontje aannemen
Het vruchtpluis zit vast op een steeltje (het rostrum), daaronder zit de piramide en het vruchtlichaam. Dit laatste heeft ribben en bevat veelal stekels aan de bovenkant. <br/>
<br>Ook zijn er veel soorten gevleugelde vruchten zoals bij de Hollandse [[lindeboomLeer jezelf ecologisch tuinieren/Linde|linde]] (''Tillia europea'' (x)).<br/>
Zeer fijn zaad zoals bij [[Tabak]], [[Leer jezelf ecologisch tuinieren/Orchidee|Orchidee]] of [[Leer jezelf ecologisch tuinieren/Bremraap|Bremraap]] wordt ook door de wind verspreid.
=== Dieren ===
Verspreiding door dieren wordt '''[[w:zoöchorie|zoöchorie]]''', door de mens '''[[w:anthropochorie|anthropochorie]]''' en door [[mier../Dieren#Mier|mieren]]en '''[[w:myrmecochorie|myrmecochorie]]''' genoemd, echter ook deze termen hebben geen algemene bekendheid.
[[Leer jezelf ecologisch tuinieren/Dieren#Vogel|Vogels]] dragen in belangrijke mate bij aan de verspreiding van zaden door het eten van [[bes (botanisch)|bessen]] en andere soorten vruchten en door het verslepen van [[noot (botanisch)|noten]]. Er zijn zelfs zaden van sommige plantensoorten die eerst door het maagdarmkanaal van een vogel gegaan moeten zijn alvorens te kunnen kiemen.
Ook [[zoogdieren]] en reptielen verspreiden zaden door het eten van bessen, het verslepen van noten of het in hun vacht meenemen van [[klit]]tenklitten of zaden. De zaden van [[../Kleefkruid|kleefkruid]] hechten zich makkelijk aan veel materialen.
Doordat aan sommige zaden een [[w:mierenbroodje|mierenbroodje]] zit worden deze door mieren versleept.
=== Door de plant zelf ===
[[Bestand:Reuzenbalsemien opengesprongen vrucht Impatiens glandulifera.jpg|250px|thumb|Opengesprongen vrucht van reuzenbalsemien]]
Verspreiding door de plant zelf wordt ook wel '''autochorie''' genoemd.
*Mechanisch. Bij de [[Leer jezelf ecologisch tuinieren/Reuzenbalsemien|reuzenbalsemien]], ''[[Leer jezelf ecologisch tuinieren/Geranium (geslacht)|Geranium]]'' en het [[Leer jezelf ecologisch tuinieren/Springzaad|springzaad]] (''Impatiens'') springen de zaaddozen bij aanraking zodanig open dat de zaden weggeschoten worden. Bij [[Leer jezelf ecologisch tuinieren/Viool|viooltjes]], [[Leer jezelf ecologisch tuinieren/Euphorbia|Euphorbia's]] springt de doosvrucht open bij droogte en worden de zaden weggeslingerd.
*Fysiologisch
**Druk. Bij de [[springkomkommer]] worden (bij aanraking) de zaden weggespoten.
=== Water ===
== Culinair ==
Sommige zaden zijn eetbaar en worden gebruikt voor het verfraaien van onderandereonder andere [[Salade|salades]], broodjes zoals [[Pistolet|pistolets]] en [[Kaiserbroodje|kaiserbroodjes]]. Ook wordt er soms [[Plantaardige olie|olie]] onttrokken van deze zaden. Enkele bekende eetbare zaden zijn:
* Sesamzaad
* [[Sesam]]
* [[Maanzaad]]
== Externe links ==
*[http://seeds.eldoc.ub.rug.nl/root/ Rijksuniversiteit Groningen - Digitale zadenatlas] <!-- geraadpleegd op 7 april 2008 -->
[[Categorie:Plantkunde]]
[[Categorie:Vrucht]]
{{sub}}
[[an:Simién]]
[[ar:بذرة]]
[[ast:Semiente]]
[[ay:Jatha]]
[[bg:Семе]]
[[bn:বীজ]]
[[ca:Llavor]]
[[cs:Semeno]]
[[cv:Курăк вăрри]]
[[da:Frø (plantedel)]]
[[de:Same (Pflanze)]]
[[el:Σπόρος]]
[[en:Seed]]
[[eo:Semo]]
[[es:Semilla]]
[[et:Seeme]]
[[fa:بذر]]
[[fi:Siemen]]
[[fr:Graine]]
[[gl:Semente]]
[[he:זרע (בוטניקה)]]
[[hi:बीज]]
[[hr:Sjeme]]
[[hu:Mag]]
[[id:Biji]]
[[io:Semino]]
[[it:Seme]]
[[ja:種子]]
[[jv:Wiji]]
[[ko:씨]]
[[lt:Sėkla]]
[[ms:Biji]]
[[nds-nl:Zaod (plaante)]]
[[nn:Frø]]
[[no:Frø]]
[[oc:Grana]]
[[pl:Nasiono]]
[[pt:Semente]]
[[qu:Muru]]
[[ro:Sămânţă]]
[[ru:Семя]]
[[scn:Simenta]]
[[sh:Sjeme]]
[[simple:Seed]]
[[sk:Semeno (rastlina)]]
[[sl:Seme]]
[[sr:Семе]]
[[su:Siki]]
[[sv:Frö]]
[[te:విత్తనము]]
[[tl:Buto (ng halaman)]]
[[tr:Tohum]]
[[uk:Насіння]]
[[ur:بیج]]
[[vec:Sémi]]
[[zh:種子]]
[[zh-min-nan:Chí]]
| 