Wikibooks

Sociale geschiedenis van de late middeleeuwen/Lichaam: verschil tussen versies

Interactief door geschiedenis bladeren
← Vorige wijzigingVolgende wijziging →
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
VisueelWikitekst
Beetjedwars (overleg | bijdragen)
17.569 bewerkingen
Beetjedwars (overleg | bijdragen)
17.569 bewerkingen
Geen bewerkingssamenvatting
Regel 1:
{{Sociale geschiedenis van de late Middeleeuwen}}
 
<big>'''13. Het lichaamLichaam'''</big>
 
==Naakt==
Regel 8:
 
===Vrouwelijk naakt===
1) Vrouwelijk naakt werd geassocieerd met wellust, en wellust werd gezien als slecht en iets voor roodharigen<ref>[[Sociale geschiedenis in de literatuur/Het lichaam#Hulpmiddeltjes|Roodharige vrouwen werden uitgescholden want die zag men als gewelddadig.]]</ref>. <br>
2) Hoewel het in de verhalen als een schande werd beschouwd om een vrouw naakt te zien, werden (in dezelfde verhalen) vrouwen die naakt in bad zaten wel eens door een man begluurd. <br>
3) In een roman hield een keizer een aantal vrouwen gevangen en dwong hen om zich voor hem uit te kleden omdat hij onder hen een echtgenote wilde uitzoeken. <br>
4) In een ander verhaal toonde een vorst zijn echtgenote naakt aan zijn [[Sociale geschiedenis van de vroege Middeleeuwen/Koning, vazal, ridder, volk#vazallen|vazallen]] omdat hij met haar wilde opscheppen<ref>[[Sociale geschiedenis in de literatuur/Het lichaam#Verhalen over naakte vrouwen|Verhalen over naakte vrouwen]].</ref>. <br>
 
Vrouwelijk naakt had dus te maken met geweld en verkrachting. De naaktheid van de vrouw kon altijd in verband gebracht worden met de macht van de man.
 
===Mannelijk naakt===
Een naakte man was ofwel krankzinnig ofwel uit de maatschappij gestoten. In de literatuur werden weliswaar de [[w:wildeman|wildeman]], het [[w:wolfskind|wolfskind]], de [[w:weerwolf|weerwolf]] en de dolende, van zijn zinnen beroofde ridder beschreven, die naakt in het woud der begeerten leefden, maar deze verhalen waren gefantaseerd en bedoeld om de adel te vermaken<ref>[[Sociale geschiedenis in de literatuur/Het lichaam#Verhalen over naakte mannen|Verhalen over naakte mannen]].</ref><ref>[[Sociale geschiedenis in de literatuur/Het lichaam#Verhalen over naakte kinderen|Verhalen over naakte kinderen]].</ref>.
 
==Het aantrekkelijkenaakt enin hetde zondige lichaamschilderkunst==
In de schilderkunst kwam het naakt op een aantal manieren voor:
*De prachtige lichamen van [[w:Adam|Adam]] en [[w:Eva (persoon)|Eva]] werden gedurende de vijftiende eeuw steeds levensechter geschilderd. Dat een vrouw naakt poseerde om de schilder bijvoorbeeld [[w:Maria (moeder van Jezus)|Maria]] te laten uitbeelden, was als excuus al haast niet meer nodig. DatDeze wilschilderijen zeggen echter niet zeggen dat deze schilderijen veel zeggen over het intieme leven van de late middeleeuwer.
*Dat prachtige lichaam ging uiteindelijk echter dood en dan ging de ziel naar het [[w:vagevuur|vagevuur]]<ref>[[Sociale geschiedenis van Toscane (1300-1500)/Religie, magie en kerk#Religie|De priesters predikten dermate hel en verdoemenis dat de mensen de hoop hadden opgegeven om in de hemel te kunnen komen. De meeste mensen dachten dat ze wel in de hel zouden eindigen, dus dan viel het vagevuur eigenlijk nog wel mee.]]</ref>. Deze obsessie met de dood leidde tot het afbeelden van de dodendans.
**Zie: [[Sociale geschiedenis van de late Middeleeuwen/Beeldende kunst#Dodendans|Dodendans in de beeldende kunst van de late Middeleeuwen.]]
*Het gekwelde lichaam van Jezus Christus werd vaak afgebeeld<ref>[[Sociale geschiedenis van de late Middeleeuwen/Religie#Afbeeldingen|Rond 1300 stopten schilders en beeldhouwers ermee om Christus af te beelden als een koning en begon men hem af te beelden als een mens. Als hij aan het kruis hing, beeldden de kunstenaars zijn lijden uit.]]</ref>.
*Ook mensen die terecht werden gesteld, zouden daarbij bloot zijn geweest en werden ook zo afgebeeld.
Regel 63 ⟶ 64:
Als je naar middeleeuwse schilderijen kijkt, krijg je de indruk dat de stedelijke notabelen in elk geval goed doorvoed waren.
 
Rond 1970 zijn skeletten uit laatmiddeleeuwse graven van boerendorpen in het [[w:Hertogdom Bourgondië|hertogdom BourgondiëBourgondsche]] boerendorpen systematische onderzocht. Daaruit is gebleken dat de laatmiddeleeuwse boer meestal sterk en gezond was. Hij was goed gebouwd en had een uitstekend gebit. In de beenderen zijn geen sporen van chronische ziekten gevonden. Zijn voeding zou goed zijn geweest. Nu mag dat natuurlijk niet zonder nader onderzoek van toepassing worden geacht op de boerenbevolking van heel Europa, maar het veelgehoorde idee dat de laatmiddeleeuwse boer chronisch ziek en ondervoed zou zijn geweest, wordt hier dus weersproken.
 
Er zijn echter ook een aantal graven onderzocht van mijnwerkers die in loodmijnen werkten en die bleken allen een chronische [[w:loodvergiftiging|loodvergiftiging]] te hebben met bijbehorende misvormingen van het beenderstelsel. Overigens waren er wel meer ongezonde beroepen: [[w:spiegel (optica)#Geschiedenis|spiegelmaker]], [[w:leerlooien|leerlooier]], textielverver enzovoort.
Regel 70 ⟶ 71:
*De graanproductie steeg. Er waren minder boeren overgebleven en die waren zoveel mogelijk naar de meest vruchtbare gronden getrokken.
*De lonen in de steden stegen omdat er krapte op de arbeidsmarkt was.
*Het vleesgebruik nam toe in de steden.
*Het bier- en wijnverbruik steeg tussen de dertiende en de zestiende eeuw aanzienlijk<ref>[[Sociale geschiedenis van de late Middeleeuwen/Ziekte en dood, artsen en magie#Alcohol en slecht drinkwater|Tussen de dertiende en de zestiende eeuw steeg de bier- en wijnconsumptie aanzienlijk.]]</ref>. ▼
*De zieken kregen gezonde kost in de gasthuizen.
▲*Het bier- en wijnverbruik steeg tussen de dertiende en de zestiende eeuw aanzienlijk<ref>[[Sociale geschiedenis van de late Middeleeuwen/Ziekte en dood, artsen en magie#Alcohol en slecht drinkwater|Tussen de dertiende en de zestiende eeuw steeg de bier- en wijnconsumptie aanzienlijk.]]</ref>.
 
Natuurlijk waren er [[w:sloppenwijk|sloppenwijken]] in alle steden. En er waren veel dakloze bedelaars die zwierven tussen de overvolle steden en de braakliggende terreinen op het platteland zwierven. Verder waren er de geplunderde slachtoffers van rooftochten, de vluchtelingen van oorlogen en de slachtoffers van [[w:epidemie|epidemieën]] en grote branden. Zelfs de rijken en weldoorvoeden kon een dergelijk lot plotseling overkomen. Nog steeds was het voor de meerderheid van het volk een uitzondering om goed te eten te hebben. Alleen de rijken (en blijkbaar dus ook de boeren) hadden het goed.
 
Nog steeds was het voor de meerderheid van het volk een uitzondering om goed te eten te hebben. Alleen de rijken (en blijkbaar dus ook de boeren) hadden het goed. Ook de armen hielden wel eens een enkele keer een schranspartij want het was een traditie om gezellig samen te eten. Eten en drinken, zowel thuis als in de herberg, deed men het liefst samen met anderen. Als men uit dezelfde kroes dronk met iemand anders, kon men heel wellevend de ander de eerste dronk gunnen.
 
===Zich ontlasten===
Regel 82 ⟶ 83:
De middeleeuwse stadsbesturen moesten ervoor zorgen dat het afval dat de stedelingen produceerden, verwijderd werd. Zij hadden in de vijftiende eeuw openbare [[w:latrine|latrines]] laten aanleggen langs de stadsgrachten of langs een rivier als die door de stad liep<ref>[[Sociale geschiedenis van de late Middeleeuwen/De stad#Hygiëne, verkeer en veiligheid|Vooruitstrevende stadsbesturen lieten later in de vijftiende eeuw gemeenschappelijke latrines aanleggen langs de stadswallen of langs een rivier.]]</ref>. Mannen en vrouwen hadden weliswaar hun eigen latrines maar men zat toch in een rijtje naast elkaar te poepen. Men schaamde zich daar blijkbaar minder voor dan men tegenwoordig zou doen. Toch hadden rijke particulieren vaak een privé[[w:gemak|stilletje]] aan huis dat aangesloten was op een [[w:beerput|beerput]]. Die moest van tijd tot tijd geleegd worden en de inhoud ervan werd uitgestrooid op de velden rond de stad.
 
[[w:Bedevaart|Pelgrims]] die per [[w:Galei (schip)|galeischip]] naar [[w:Jeruzalem|Jeruzalem]] gingen, moesten onder het toeziend oog van iedereen poepen, net zoals de matrozen en de kapitein. De [[w:Dominicanen|dominicaner monnik]] [[w:de:Felix Fabri|Felix Fabri]] heeft beschreven hoe een en ander op zo'n schip in zijn werk ging.
 
Elke pelgrim had een aardewerken pot (urinaal of pispot) naast zijn slaapplaats om in te urineren en te braken.
 
Iedereen die 's-nachts moest poepen, moest in het donker over tientallen slapende mensen heen. Als hij die aanstootte of erover viel, werd er flink gescholden. De meeste urinalen werden dan ook omgegooid, hetgeen een ondragelijke stank veroorzaakte. De moedigsten gingen buitenom het schip naar de stilletjes, die op het voordek aan weerszijden van het rostrum<ref>De spits aan de voorkant van het schip.</ref> lagen: ofwel klauterend via de touwen ofwel over de roeiriemen klimmend. Bij storm werden de riemen binnengehaald en sloegen er golven over de stilletjes, dus dan was het allemaal nog erger. Je wist dan zeker dat je kletsnat werd als je moest poepen zodat sommigen dat dan maar naakt gingen doen. Anderen schaamden zich daar zó voor dat ze hun behoefte ergens in een hoekje deden, wat een grote smeerboel en een hoop ruzie veroorzaakte. Sommigen gingen in hun pispot bij de slaapplaats poepen hetgeen voor de naburige slapers een ondragelijke stank veroorzaakte. Eigenlijk mochten alleen de zieken datin doenhun pispot poepen, dus wie naast een zieke sliep, had pech gehad.
 
's-Ochtends gingen alle pelgrims naar de stilletjes. Voor die stilletjes vormden zich hele rijen wachtenden die zich ergerden als iemand er te lang over deed.
Regel 95 ⟶ 96:
[[File:52-aspetti di vita quotidiana, amore,Taccuino Sanitatis, Cas.jpg|thumb|200px|left|[[w:Geslachtsgemeenschap|Geslachtsgemeenschap]], Liber Tacuina sanitatis, 14de eeuw]]
 
EenElk bruidspaar werd na hetde huwelijkhuwelijksplechtigheid door de familie en het personeel in bed gelegd<ref>[[Sociale geschiedenis van Toscane (1300-1500)/Huwelijk#Samenwonen|Tot slot werden bruid en bruidegom door de familie en de dienstbodes naakt in hun nieuwe bed gelegd.]]</ref><ref>[[Sociale geschiedenis van de hoge Middeleeuwen/Huwelijk in de Noord-Franse kastelen#Ceremonie|Onder de ogen van de verwanten ging het echtpaar dan in bed liggen.]]</ref>. De volgende ochtend toonde de bruid trots de lakens: als er bloed aanzat, was dat het bewijs dat ze als maagd was getrouwd. Maar noch de bruid noch de geslachtsdaad werden open en bloot getoond. De geslachtsdaad werd in het donker en in afzondering verricht. Men kan zich zelfs afvragen of zij zich daarbij wel helemaal uitkleedden.
 
Als er over de machtigen geschreven werd, zagen dezen er streng op toe dat er geen enkele toespeling op hun seksleven werd opgeschreven.
Regel 101 ⟶ 102:
Afbeeldingen die van de paring werden gemaakt, beeldden doorgaans een monsterlijke of fantastische gebeurtenis uit. Monsters verkrachtten hun verdwaalde slachtoffers, [[w:Leda (mythologie)|Leda]] werd door een zwaan lastig gevallen, [[w:Ganymedes (mythologie)|Ganymedes]] door een adelaar. Hoe de geslachtsdaad echt verliep, werd zelden getoond.
 
Van het einde van de Middeleeuwen kennen we een paar teksten waardoor we ons een voorstelling kunnen maken van de seksuele gedragingen in die tijd. Een aartsbisschop in [[w:Florence (stad)|Florence]] hield ooit een donderpreek over het feit dat naïeve meisjes zich in hun huwelijk door hun man voor sodomie (anale gemeenschap) lieten gebruiken<ref>[[Sociale geschiedenis van Toscane (1300-1500)/Gezinsleven#Intimiteit|De christelijke predikers geloofden dat sodomie veroorzaakt werd door de totale argeloosheid van de jonge vrouwen die niet begrepen zouden hebben wat hen overkwam.]]</ref>. We kunnen nu niet meer uitmaken of de aartsbisschop deze preek hield naar aanleiding van wat hem bij slechts een paar biechten ter ore was gekomen of dat hij het heel vaak had gehoord, maar men denkt dat deze sodomie in het huwelijk vrij vaak voorkwam.
 
Uit veleveel verklaringen onder ede (bijvoorbeeld aan de [[Heksenvervolging in Europa (1300-1720)/Rechtsgang|inquisitie]]) bleek dat de geslachtsdaad bij mannen een elementaire behoefte bevredigde en dat zij daarvoor een partner zochten, was het niet goedschiks dan maar kwaadschiks. Geweld was vaak een onderdeel van de geslachtsdaad, voornamelijk door mannen, maar vrouwen konden ook wel verbale en psychische druk uitoefenen.
 
Ook uit de gerechtsstukken van processen tegen verkrachters en overspeligen blijkt dat er in de late Middeleeuwen om de seksualiteit een sfeer van gewelddadigheid hing. Ongelijkheid tussen seksuele partners kwam vaak voor. Van fatsoenlijke vrouwen werd misbruik gemaakt, meisjes en jongetjes werden verkracht door gestoorde figuren.
 
Er waren bij de notabelen veel huwelijken tussen een zeer jonge vrouw en een veel oudere man<ref>[[Sociale geschiedenis van Toscane (1300-1500)/Huwelijk#De onderhandelingen|Uiteindelijk werd ze door haar familie uitgehuwelijkt aan een oudere man.]]</ref>. De vrouw voelde zich daarbij vaak ongelukkig. Er waren dan ook mannen die daarvan profiteerden door een geheime relatie met zo'n ongelukkige vrouw aan te knopen. Dit was een geliefd thema in de [[w:occitanië|Occitaanse]] literatuur: de [[w:fr:flamenca|flamenca]].
 
[[w:Homoseksualiteit|Homoseksualiteit]] onder volwassenen werd streng bestraft. Het staat niet vast dat homoseksualiteit uitsluitend in de steden voorkwam. Het kwam in alle milieus voor en was eerder een kwestie van leeftijd. Vaak sliep men met meerderen in een bed<ref>[[Sociale geschiedenis van Toscane (1300-1500)/Geboorte en opvoeding#Privéleven|Bij het gewone volk sliepen kinderen vaak in een bed met broers en zussen.]]</ref><ref>[[Sociale geschiedenis van de late Middeleeuwen/Het bed#Alleen of met meerderen in een bed|Als in de Middeleeuwen een echtpaar niet puissant rijk was dan sliepen in hetzelfde bed ook hun kinderen en soms ook een paar broers en zusters, soms een paar vrienden, dienaren, zelfs vreemdelingen: hoe het uitkwam.]]</ref> en daar kwamen waarschijnlijk regelmatig allerlei soorten seksuele handelingen uit voort. Jongens trouwden vrij laat en trokken 10-15 jaar met elkaar op zodat homoseksualiteit waarschijnlijk een vrij gebruikelijk verschijnsel was<ref>[[Sociale geschiedenis van Toscane (1300-1500)/Sociaal netwerk#Homoseksuelen|Homoseksualiteit kwam in de veertiende en vijftiende eeuw overal in Italië voor.]]</ref>. Sommige jongens werden al vóór hun twaalfde ingewijd in de [[w:herenliefde|herenliefde]].
Regel 113 ⟶ 114:
We weten (nog) minder over hoe meisjes met elkaar omgingen in de [[Sociale geschiedenis van de hoge Middeleeuwen/Leven in de Noord-Franse kastelen#Vrouwenvertrekken|vrouwenvertrekken]]. De mannen hadden allerlei wilde fantasieën over de [[Sociale geschiedenis van de hoge Middeleeuwen/Leven in de Noord-Franse kastelen#Vrouwenbezigheden|vrouwenbezigheden]]. Men dacht dat de aristocratische dames onder elkaar wel grove taal zouden bezigen en in het begin van de zestiende eeuw waren de mannen er vast van overtuigd dat de dames, als ze toilet maakten, elkaar schaamteloos zouden betasten en strelen.
 
===Verzorging en kerk===
OpVanaf het einde van de Middeleeuwen ging men meer aandacht aan de verzorging van het lichaam besteden. Nu~1280 waren er vanaf ~1280 weliswaar vormen van [[w:devotie|devotie]]<ref>[[Sociale geschiedenis van de hoge Middeleeuwen/Opkomst van het individu#Devotie|Er kwam een persoonlijke devotie, aanvankelijk alleen bij de hogere klasse maar rond 1320 was deze doorgedrongen tot de onderste lagen van de maatschappij.]]</ref> en [[w:ascese|ascese]] die stelden dat de hoogste vorm van heiligheid zou worden bereikt door afstand te nemen van het lichamelijke omhulsel. enOok kwamen er kwamen boetedoeners en [[w:flagellant|flagellanten]],. maarToch gingen de meeste gelovigen verzorgdenop het einde van de Middeleeuwen meer aandacht aan de verzorging van hun lichaam goedbesteden.

De donderpreken van de kerk golden voornamelijk de overdreven aandacht die sommigen aan hun lichaam besteedden want die zou hen afleiden van het geestelijke leven. Men moest maat houden, hoewel: een goede geest hoorde in een gezond lichaam ([[w:Mens sana in corpore sano|Mens sana in corpore sano]]) dus ook van de kerk moest men goed eten, voldoende bewegen, veel frisse lucht krijgen en zich vaak wassen.
 
==Recepten en voorschriften==
Tussen middeleeuwse rekeningen en gebeden zijn veel [[w:recept|recepten]] bewaard gebleven. Ook werden er veel overgeschreven in de [[Sociale geschiedenis van de late Middeleeuwen/Literatuur#(Familie)kronieken|familiekronieken]] of verzameld in kleine boekjes. Deze boekjes bevatten veel kennis en ervaring over verstandige [[w:hygiëne|hygiëne]] hoewel er ook een hoop duistere onzin in is geslopen. Ze bevatten:
*Familietradities waarin de kennisKennis van geneeskrachtige kruiden (zoals vrouwen die bezaten<ref>[[Sociale geschiedenis van de hoge Middeleeuwen/Leven in de Noord-Franse kastelen#Vrouwenbezigheden|Vrouwenbezigheden.]]</ref>) werden aan elkaar doorgegevendoorgaven.
*ResultatenGeschriften van medische academici die in dienst waren van vorsten of collectieven.
*Ook stonden er voorschriften in over de opvoeding: over het zogen en spenen, over de vorming van het gebit, over het wiegen, het wandelen met het kind, de voeding en het leren lopen.
 
==Voorzorgen==
In de veertiende en vijftiende eeuw kreeg men steeds meer oog voor het voorkómen van ziekten. Men probeerde om plaatsen en voorwerpen te ontsmetten, men droeg halsbanden en bolletjes van [[w:Amber (potvis)|amber]]. en hetHet Venetiaanse triakel<ref>[http://www.dbnl.be/tekst/dijs002lotv01/dijs002lotv01_001.htm Venetiaanse triakel]</ref> (voornamelijk gemaakt van gekookt [[w:adder|addervlees]]) zou zo ongeveer alles kunnen genezen.
 
Reizigers werd geadviseerd om voorzorgen te nemen tegen de verandering van lucht want die zou hen vatbaar maken voor [[w:en:Pestilence|pestilentie]]. Ten behoeve van ambassadeurs werden er gegevens verzameld over de wegen in Midden-Europa en werden er adviezen gegeven over welke voorzorgsmaatregelen men moest nemen als men te paard reisde en in herbergen overnachtte.
Regel 130 ⟶ 133:
 
==Schoonheidsmiddelen==
Ouderen zijn lelijk. [[w:Francesco Petrarca|Petrarca]] en veel anderen vonden het belachelijk dat ouderen nog veel zorg aan hun lichaam besteedden: het werd er toch niet beter van. De jeugd echter is mooi en mag zich nog mooier maken, zolang ze het maar niet overdrijft. Zelfs in medische verhandelingen stonden vaak hoofdstukken over hoe men zich mooi kon maken<ref>[[Sociale geschiedenis van de hoge Middeleeuwen/Opkomst van het individu#Moraal van het lichaam|Henri de Mondeville gaf in het begin van de veertiende eeuw een aantal schoonheidsrecepten aan zowel vrouwen als mannen. Want er was veel vraag naar trucjes om aantrekkelijk gevonden te worden en daar kon een dokter veel geld mee verdienen. Bovendien vond hij dat men zijn aantrekkelijkheid ten volle moest gebruiken om in het leven vooruit te komen.]]</ref>.
 
Mannen uit de hogere klassen zweetten natuurlijk tijdens hun [[w:toernooi|toernooien]] of het sporten dus daarna gingen ze in bad, lieten zich masseren, kamden en knipten hun haren en baard (de modes voor haardracht en baard wisselden even snel als die van de kleding<ref>[[Sociale geschiedenis van de late Middeleeuwen/Kleding en sieraden#Mode: kleding voor pubers|Omdat de heersende kasten zich wilden afsluiten voor parvenus, volgden de modes elkaar in de loop van de vijftiende eeuw in steeds sneller tempo op.]]</ref>) en verder mochten mannen eventueel nog wat reukwater gebruiken maar daar hield het dan ook mee op. [[w:Ovidius|Ovidius]] die in de vijftiende eeuw nog steeds als een autoriteit in dezen gold, had al bezworen dat de man zijn lichaamsverzorging niet moest overdrijven. In [[w:Venetië (stad)|Venetië]], [[w:Florence (stad)|Florence]], [[w:Brugge|Brugge]] en [[w:Parijs|Parijs]] liepen fatjes<ref>[[Sociale geschiedenis van de hoge Middeleeuwen/Opkomst van het individu#Moraal van het lichaam|Verwijfde saletjonkers werden door de moralisten scherp terecht gewezen.]]</ref> (mannelijke modepopjes) rond met [[w:Permanente haargolf|gepermanent]] krulhaar, maar die kregen elke zondag van de predikers te horen dat ze niet deugden.
 
Vrouwen mochten meer werk maken van hun uiterlijk. De vrouw moest onbehaard zijn. Medische verhandelingen stelden dat haargroei een soort condensatie was van kwade dampen en dat een teveel aan vrouwelijk vocht dat niet langs natuurlijke weg kon wegvloeien, veranderde in een soort schuim dat moest worden verwijderd. Dus gingen de vrouwen zich ontharen. Er waren
ontharingsmiddelen zoals [[w:teer|pek]] op lapjes stof<ref>[[Sociale geschiedenis in de literatuur/Het lichaam#Verzorging van het uiterlijk|Punt 1.]]</ref> en soms werden de haarzakjes met gloeiende naalden vernietigd. En er waren [[w:cosmetica|cosmetica]] zoals [[w:Crème (huidsmeersel)|crèmes]] voor de borsten, allerlei smeerseltjes om de huid mooi en fris te houden, er waren haarverven <ref>[[Sociale geschiedenis in de literatuur/Het lichaam#Hulpmiddeltjes|Diverse haarverven.]]</ref> en crèmes met fijngemalen, glinsterend glas en tot slot waren er kleurstoffen waarmee de vrouw net kon doen alsof ze maagd was (imitatiebloed).
 
Enerzijds waren er de boerinnen, [[w:de:haspel#Drehhaspeln|haspelaarsters]] en [[w:spinnen (textiel)|spinsters]] in de steden met [[w:Lakenindustrie|lakenindustrie]], en [[w:erts (mineraal)|erts]]wasters uit streken waar mijnbouw was (de [[w:Vogezen (gebergte)|Vogezen]] en [[w:Bohemen|Bohemen]]). Anderzijds waren er de vrouwen van adel en de grote burgerij: opgetutte poppen met een bleke gelaatskleur en [[w:epileren|geëpileerde]] wenkbrauwen, die ook naakt durfden te poseren, meestal als Maria met het kind maar soms hadden ze zelfs dat excuus niet meer nodig, en die zich niets aantrokken van de kritiek van de kerk als zouden ze overdrijven.
 
Wilde haren en lange nagels waren een teken van rouw maar als men niet in de rouw was, verzorgde men over het algemeen zijn lichaam goed.
 
==Luizen==
Bijna iedereen had [[w:luis|Luizenluizen]] waren dermate algemeen in de Middeleeuwen dat haast iedereen ze had. Men liet zich ontluizen door zijn geliefden, maar meestal moesten de vrouwen de mannen ontluizen en de vrouwen elkaar. Elkaar ontluizen deed men onder een praatje en als de zon scheen: voor de deur of op het platte dak.
 
De voornoemde Felix Fabri beschreef hoe op het galeischip van de pelgrims de parasieten bijzonder welig tierden. De pelgrims hadden geen schone kleren, ze zweetten en ze stonken. Hun kleren, haren en baard zaten onder het ongedierte. Ook al had je ze zelf nog niet, bij het minste contact met een zeeman of pelgrim die ze al had, zou jij ze zelf ook krijgen. Dus raadde hijFelix Fabri de pelgrims aan om zich elke dag te wassen en zich niet te schamen om iemand te vragen zijn baard te ontluizen. De pelgrim moest elke dag zijn baard verzorgen anders zou hij hem moeten afscheren en op zee diende men nu eenmaal een baard te dragen. Wel was het beter om zijn haren af te scheren: sommige edelen weigerden dat en daardoor zaten ze onder de luizen die ze ook aan hun vrienden en buren doorgaven.
 
Vuil zag men als een oorzaak van epidemieën, en dus moestwas menhet zijn lichaam schoonhouden. Opop het einde van de Middeleeuwen was het onder zowel mannen als vrouwen de gewoonte om zich regelmatig te wassen en te laten masseren. In latere tijden schijnt dat minder te zijn geworden.
 
==Noten==
Informatie afkomstig van https://nl.wikibooks.org Wikibooks NL.
Wikibooks NL is onderdeel van de wikimediafoundation.