|
__NOTOC__ __NOEDITSECTION__
{{Taxobox
{{Leer jezelf ecologisch tuinieren|Afbeelding=Rhododendron bloom in zoo tierpark friedrichsfelde berlin germany.jpg}}
| type = plant
| naam = ''Rhododendron''
| afbeelding = Rhododendron bloom in zoo tierpark friedrichsfelde berlin germany.jpg
| afbeeldingtekst = Rhododendron
| rijk = ''[[Plantae]]''
| stam = ''[[Embryophyta]]'' (Landplanten)
| klasse = ''[[Spermatopsida]]'' (Zaadplanten)
| clade1 = [[Bedektzadigen]]
| clade2 = [['nieuwe' Tweezaadlobbigen]]
| clade4 = [[Asteriden]]
| orde = ''[[Ericales]]''
| familie = ''[[Ericaceae]]''
| taxon= [[Geslacht (biologie)|Geslacht]]
| w-naam = ''Rhododendron''
| auteur = [[L.]]
| datum = 1753
}}
'''Rododendron''' (wetenschappelijke naam ''Rhododendron'', uit het [[Oud-GrieksOudgrieks]]: ''rhodos'', "roos"; ''dendron'', "boom") is een groot geslacht van, afhankelijk van de taxonomische opvatting, 600 -1000 soorten bloeiende planten in de heifamilie[[../Heifamilie|Heifamilie]] (''[[Ericaceae]]''). Vanwege de omvang is dit geslacht onderverdeeld in een aantal ondergeslachten. Het geslacht is aan diverse herindelingen onderworpen geweest. Zo werd aan het begin van de jaren 90 van de 20e eeuw het geslacht ''Ledum'' in ''Rododendron'' ingevoegd.
==== AzaleaBeschrijving ====
De ''Rododendrons'' zijn in het algemeen struiken tot kleine bomen met verspreid staande bladeren. Het aantal meeldraden bedraagt 5, 10 of 27. De bladeren hebben een gave rand en kunnen gegroepeerd staan aan het eind van de tak, wat tot een schijnkrans leidt. De bloemen staan vaak in eindstandige dichte of losse tuilen, maar kunnen ook alleenstaand zijn.
[[Carolus Linnaeus]] definieerde naast dit geslacht een apart geslacht '''''azalea''''' met zes soorten. In 1796 toonde Salisbury<ref>[[:en:Richard Anthony Salisbury|Richard Anthony Salisbury]] (1761-1829), botanist <small>(Engelstalige wikipedia)</small></ref> aan dat dit onderscheid niet te handhaven was, en werden de azalea's binnen de ''Rhododendrons'' ondergebracht. <br /> De naam azalea is in het ''dagelijks spraakgebruik'' blijven bestaan. Taxonomisch gezien heeft de term geen eenduidige betekenis: er zijn twee ondergeslachten waarvan de planten met de naam azalea worden betiteld: ''Tsutsusi'', de zogenaamde Japanse azalea’s of groenblijvende azalea’s, en ''Pentanthera'', de zogenaamde bladverliezende azalea’s.
=== BeschrijvingSoorten ===
De ''Rhododendrons'' zijn in het algemeen struiken tot kleine bomen met verspreid staande bladeren. Het aantal meeldraden bedraagt 5, 10 of 27. De bladeren hebben een gave rand en kunnen gegroepeerd staan aan het eind van de tak, wat tot een schijnkrans leidt. De bloemen staan vaak in eindstandige dichte of losse tuilen, maar kunnen ook alleenstaand zijn.
<gallery>
== Taxonomie ==
File:Pontische_rododendron_struik_(Rhododendron_ponticum).jpg|[[../Pontische rododendron|Pontische rododendron]] (''Rhododendron ponticum'')
{| align="right"
Bestand:Rhododendron_quinquefolium02.JPG|''[[../Rhododendron quinquefolium|Rhododendron quinquefolium]]''
|[[Bestand:Rhododendron campanulatum1.jpg|200px|thumb|''Rhododendron campanulatum'' behoort bij het ondergeslacht ''Hymenanthes'']]
</gallery>
|-
Nog niet beschreven soorten:
|[[Bestand:Rhododendron vaseyi2.jpg|200px|thumb|''Rhododendron vaseyi'' is een voorbeeld uit het ondergeslacht ''Pentanthera'']]
* ''[[w:Rhododendron indicum|Rhododendron indicum]]''
|-
* ''[[w:Rhododendron groenlandicum|Rhododendron groenlandicum]]''
|[[Bestand:RhododendronSimsiiFlowers2.jpg|200px|thumb|''Rhododendron simsii'' hoort thuis in het ondergeslacht/ sectie ''Tsutsusi''.]]
* ''[[w:Rhododendron occidentale|Rhododendron occidentale]]''
|-
|* ''[[Bestandw:Rhododendron-palustre.JPG tomentosum|200px|thumb|''Rhododendron tomentosum]]'' is een voorbeeld van de subsectie ''Ledum''.]]
* ''[[w:Rhododendron vaseyi|Rhododendron vaseyi]]''
|-
enz.
|[[Bestand:Rhododendron kaempferi1.jpg|200px|thumb|''Rhododendron kaempferi'']]
|}
Het geslacht is aan diverse herindelingen onderworpen geweest. Zo werd aan het begin van de jaren 90 van de 20e eeuw het geslacht ''[[Ledum]]'' in ''Rhododendron'' ingevoegd.
''Rododendrons'' zijn geliefd als sierplanten in tuinen en parken. In de handel zijn 25.000 rassen en hybriden verkrijgbaar.
Vrij algemeen wordt op grond van het standaardwerk van Chamberlain et al. (1996) het geslacht vanwege zijn omvang onderverdeeld in acht ondergeslachten:
*''Azaleastrum'' - ongeveer 30 soorten groenblijvende soorten struiken en bomen.
*''Candidastrum''
*''Hymenanthes'' - ongeveer 270 soorten groenblijvende soorten struiken. De meeste soorten die in tuinen worden aangeplant behoren hiertoe.
*''Mumeazalea''
*''Pentanthera''
*''Rhododendron'' - met een 500 soorten het grootste ondergeslacht. Meestal groenblijvend, maar bladverliezend komt voor. De Europese wilde soorten behoren hiertoe.
*''Therorhodion''
*''Tsutsusi'' - ruim 100 soorten uit Japan, China en noordoost Azië, met struiken die zowel groenblijvend als bladverliezend zijn (de planten hebben twee soorten bladeren, zogenaamde [[bladdimorfie]]: de ene soort is groenblijvend, de andere soort valt af).
Binnen deze 8 ondergeslachten worden 12 secties onderkend.
In de tuin geven rododendrons in het algemeen de voorkeur aan iets zure, luchtige grond. Bij het planten dient men de struiken niet te diep te planten: veel soorten hebben hun wortels vrij dicht onder de oppervlakte. Te diep planten berooft de wortels van de struiken van lucht. Ook een te veel aan water kan de wortels van lucht beroven. Direct na het planten en de eerste tijd hierna kan water geven nuttig zijn. Maar het begieten zal in de meeste tuinen langzaam afgebouwd kunnen worden. De meeste soorten kunnen zon goed verdragen. Let eventueel op verdrogingsverschijnselen op de randen van nieuwe bladeren - hier onttrekken ze het eerst vocht aan.
In ''Sectional relationships in the genus Rhododendron (Ericaceae): evidence from matK and trnK intron sequences'', beargumenteren Y. Kurashige, J.-I. Etoh, T. Handa, K. Takayanagi en T. Yukawa dat het geslacht ''Rhododendron'' [[parafyletisch]] is door de aanwezigheid van ''[[Menziesia]]'', dat de ondergeslachten ''Hymenanthes'' en ''Tsutsusi'' [[monofyletisch]] zijn en dat ''Azaleastrum'' en ''Pentanthera'' [[polyfyletisch]] zijn. Het ondergeslacht ''Rhododendron'' is monophyletisch als de subsectie ''Ledum'' buiten beschouwing wordt gelaten.
Onderdelen van rododendrons kunnen het giftige [[w:grayanotoxine|grayanotoxine]] bevatten. Dit gif kan ook in de nectar en meeldraden, en hierdoor in de honing van bijen voorkomen die zich met de nectar van rododendrons hebben gevoed. Deze honing kan hallucinerend en/of laxerend werken. In de oudheid vertelde [[w:Xenophon|Xenophon]] reeds over het gedrag van soldaten, die zich met zulke honing hadden gevoed. Voor paarden kan het eten van de plant dodelijk zijn.
Chamberlain onderscheidt in zijn standaardwerk ''The genus Rhododendron - Its classification & Synonymy'' (1996) meer dan 1.000 soorten. Het is mogelijk dat verder onderzoek het aantal soorten zal terugbrengen.
=== Bronnen ===
In 2004/2005 onderzochten Loretta Goetsch, Andrew Eckert and Benjamin Hall 87 soorten op basis van het gen RPB2-I. Zij stelden voor het aantal ondergeslachten terug te brengen tot 5:
* http://www.flounder.ca/FraserSouth/Goetsch-Eckert-Hall.asp
*ondergeslacht ''Rhododendron''
* Hardy Rhododendron Species: A Guide To Identification, door James Cullen, Timber press, ISBN/SKU 0881927236
**sectie ''Pogonanthum''
* http://www.rhododendron.org/ Amerikaanse rododendron society
**sectie ''Rhododendron''
* http://journals.tubitak.gov.tr/agriculture/issues/tar-01-25-5/tar-25-5-4-0009-1.pdf rhododendron in Turkije
**sectie ''Vireya''
* [http://www.rhodovereniging.nl/ Nederlandse rododendron vereniging]
*ondergeslacht ''Hymenanthes''
* Zie voor uitgebreide informatie [[w:Rododendron|Rododendron]] in Wikipedia.
**sectie ''Pontica''
**sectie ''Pentanthera''
*ondergeslacht ''Azaleastrum''
**sectie ''Tsutsusi''
**sectie ''Sciadorhodion''
*ondergeslacht ''Choniastrum''
*ondergeslacht ''Therorhodion''
{{Commonscat|Rhododendron}}
== Verspreiding ==
{| align="left"
|[[Bestand:Pontische rododendron bloemen (Rhododendron ponticum).jpg|200px|left|thumb|De pontische rododendron komt in de Benelux verwilderd voor.]]
|-
|[[Bestand:Rhododendron luteum4.jpg|200px|left|thumb|''R. luteum'' komt ten westen en oosten van de Zwarte Zee voor]]
|-
|[[Bestand:Różanecznik kanadyjski Rhododendron canadense RB.JPG|200px|left|thumb|''Rhododendron canadense'' werd oorspronkelijk als een apart geslacht ''Rhodora'' beschouwd.]]
|}
''Rhododendron'' is een zeer wijd verspreid geslacht, maar een hoofdconcentratie van verschillende soorten wordt aangetroffen in het Chinese deel van de [[Himalaya]], van [[Nepal]] en [[Sikkim]] tot [[Yunnan]] en [[Sichuan]], met andere brandpunten in de bergen van [[Indochina]], [[Korea]], [[Japan]] en [[Taiwan]].
{{sub}}
Verschillende soorten zijn inheems in Noord-Amerika en enkele in Europa.
Hiernaast is er een betekenisvol aantal tropische ''rhododendron'' soorten (sectie Vireya) inheems in het gebied van Nepal tot Noord-Australië, met 55 bekende soorten in Borneo en 164 in Nieuw-Guinea (Argent 2006).
In Europa komen slechts een beperkt aantal soorten voor. De [[Pontische rododendron]] (''Rhododendron ponticum'') is verwilderd in noordwest Europa, ook in België en Nederland. In Scandinavië en Noord-Rusland treffen we ''[[rhododendron lapponicum]]''. In de Alpen vinden we ''[[Rhododendron ferrugineum]]'' en ''[[Rhododendron hirsutum]]''. De geelbloemige ''[[Rhododendron luteum]]'' komt voor van de [[Kaukasus (gebied)|Kaukasus]] tot delen van Midden-Europa. ''[[Rhododendron dauricum]]'' treffen we onder andere in de [[Oeralgebied|Oeral]] aan.
Klein-Azië is de thuisbasis van de reeds genoemde ''[[Rhododendron ponticum]]'', maar hier treffen we ook ''[[Rhododendron caucasicum]]''. Rond de [[Zwarte Zee]] treffen we de geelbloemige ''[[Rhododendron luteum]]''. Andere soorten in en rond Turkije zijn ''[[Rhododendron smirnowi]]'' en ''[[Rhododendron ungernii]]''.
Turkije kent hiernaast nog een aantal natuurlijke hybriden:
**Rhododendron x sochadzeaeCharadze & Davlianidze (Rhododendron ponticumL. x Rhododendroncaucasicum Pallas)
**Rhododendron x rosifaciens R. Milne (Rhododendron smirnovii Trautv. x Rhododendron ungernii Trautv.)
**Rhododendron x davisianumR. Milne (Rhododendron smirnowi Trautv. x Rhododendron caucasicumPallas)
**Rhododendron x filidactylis R. Milne (Rhododendron ponticumL. x Rhododendronungernii Trautv.)
Op het noord-Amerikaanse continent zijn ''[[Rhododendron atlanticum]]'', ''[[Rhododendron canadense]]'', ''[[Rhododendron maximum]]'', ''[[Rhododendron punctatum]]'', ''[[Rhododendron catawbiense]]'' en ''[[Rhododendron purpureum]]'' belangrijke soorten.
Het belangrijkste verspreidingsgebied ligt echter in en rond de Himalaya: volgens de flora van China kent China 571 ''Rhododendron'' soorten, waarvan er 409 inheems zijn. Het ondergeslacht ''Hymenanthes'' kent 259 soorten die in China inheems zijn, het ondergeslacht ''Rhododendron'' heeft 113 van zijn 500 soorten in China.
{{Clearleft}}
== Geschiedenis ==
{| align="right"
|[[Bestand:Kibitujinja5164.JPG|200px|thumb|''Rhododendron indicum'' was de eerste Japanse Rhodo soort die in Europa werd ingevoerd.]]
|-
|[[Bestand:Kwiatostan różanecznika 336.jpg|200px|thumb|''Rhododendron catawbiense'' werd in 1809 in Europa geïntroduceerd.]]
|-
|[[Bestand:Azalea Nanjing.jpg|200px|thumb|Peter Colinson introduceerde ''Rhododendron nudiflorum'']]
|}
In [[Chinees keizerrijk|China]] werden 2000 jaar geleden al ''Rhododendrons'' in potten gekweekt. In Japan zijn vermeldingen van de teelt van azalearassen uit ongeveer [[750]] bekend.
In West-Europa vinden we ''[[Rhododendron hirsutum|R. hirsutum]]'', afkomstig uit de [[Kaukasus (gebied)|Kaukasus]], vermeld in [[Carolus Clusius]]'s '''Rariorum Plantarum Historia''' uit 1601.
In 1680 brachten Nederlanders de ''[[rhododendron indicum]]'' uit Japan via [[Batavia (Nederlands-Indië)|Batavia]] naar Nederland.
In datzelfde jaar stuurde dominee John Banister vanuit Noord-Amerika zaad van ''[[Rhododendron viscosum]]'' aan [[Henry Compton]], bisschop van Londen, in Groot-Brittannië.
Joseph Pitton de Tournefort vond gedurende zijn reis van 1700-1702 ''[[Rhododendron luteum]]'' aan de oostzijde van de [[Zwarte Zee]].
Kamepfer beschreef in 1712 ''[[Rhododendron obtusum]]'' onder haar Japanse naam '''irishima-tsutsuji'''. De struik werd echter pas veel later in Europa geïmporteerd.
In de periode 1720-1727 maakte Daniel Gottlieb Messerschmidt op instignatie van [[Tsaar]] [[Peter de Grote|Peter I]] een ontdekkingsreis door [[Siberië]]. Een van de resultaten was ''[[Rhododendron chrysanthum]]'', afkomstig uit [[Dahuria]].
De Engelse quaker Peter Collinson introduceerde ''[[Rhododendron maxium|R. maximum]]'', inheems langs de Amerikaanse oostkust, ''[[Rhododendron nudiflorum|R. nudiflorum]]'' en ''[[Rhododendron viscosum|R. viscosum]]'', in 1736 in Engeland.
De eerste Chinese rhodo, ''[[rhododendron molle]]'' werd in 1823 door Robert Fortune als zaad naar Europa gebracht.
Père Armand David vond tussen 1869 en 1874 in China aan de Tibetaanse grens de ''[[Rhododendron davidii]]'', ''[[Rhododendron decorum]]'', ''[[Rhododendron moupinense]]'' en ''[[Rhododendron strigillosum]]''.
Ook twee andere katholieke missionarissen, De paters Jean Marie Delavay en Farges ontdekten in die periode in China een aantal nieuwe soorten.
Ernest Henry Wilson (1876-1930) ontdekte een groot aantal nieuwe soorten in China. George Forrest 1873-1932) ontdekte honderden soorten.
=== De azalea in Vlaanderen ===
In de streek rond [[Gent]] heeft de teelt en vooral het volgehouden zoeken naar de veredeling van de azalea vanaf de 19e eeuw een hoge vlucht genomen. De ''Gentse azalea'' in al zijn variëteiten is een van de pronkstukken van de [[Gentse Floraliën]]. Er waren heel veel telers, maar [[Jozef Vervaene]], naar wie een straat in de deelgemeente [[Ledeberg]] vernoemd is, gooit in de 19e eeuw toch wel hoge ogen met zijn ''Azalea Vervaeneana''.<ref>[http://www4.gent.be/gent/bestuur/stadsmagazine/0112/pdf/vrouwen.pdf ''Jozef Vervaene'' in de rubriek ''Straatkind'', stadsmagazine Gent (dec.2001), p.3], beschrijving van de straatligging en een summiere biografie</ref>
{{Clearright}}
== Gebruik ==
{| align="left"
|[[Bestand:Von Gimborn Arboretum 1.jpg|200px|left|thumb|''Rhododendron obtusum'' 'Amoenum' in het von Gimborn arboretum.]]
|-
|[[Bestand:RHododendron 'Moonstone' R0016186.JPG|200px|left|thumb|De cultivar 'Moonstone' ontstond in 1933 uit de kruising van ''R. williamsianum x R. campylocarpum''.<br />(<small>foto genomen in arboretum Trompenburg)</small>]]
|}
In de Himalaya worden een aantal soorten bomen als brandhout gebruikt, omdat ze gemakkelijk te kappen zijn.
''Rhododendrons'' zijn geliefd als sierplanten in [[tuin]]en en [[park]]en. In de handel zijn 25.000 rassen en hybriden verkrijgbaar.
In Nederland komen ''Rhododendrons'' als [[nationale plantencollectie]] voor bij vier tuinen: [[arboretum Trompenburg]], [[Botanische Tuinen Wageningen]], [[Botanische Tuinen Utrecht]] en [[Pinetum Blijdenstein]]. Ook het [[Von Gimborn Arboretum]] in [[Doorn (Utrecht)|Doorn]] heeft een grote collectie.
In de tuin geven rododendrons in het algemeen de voorkeur aan iets zure, luchtige grond. Bij het planten dient men de struiken niet te diep te planten: veel soorten hebben hun wortels vrij dicht onder de oppervlakte. Te diep planten berooft de wortels van de struiken van lucht.
Ook een te veel aan water kan de wortels van lucht beroven. Direct na het planten en de eerste tijd hierna kan water geven nuttig zijn. Maar het begieten zal in de meeste tuinen langzaam afgebouwd kunnen worden.
De meeste soorten kunnen zon goed verdragen. Let eventueel op verdrogingsverschijnselen op de randen van nieuwe bladeren - hier onttrekken ze het eerst vocht aan.
Onderdelen van rododendrons kunnen het giftige [[grayanotoxine]] bevatten. Dit gif kan ook in de nectar en meeldraden, en hierdoor in de honing van [[bij]]en voorkomen die zich met de nectar van rododendrons hebben gevoed. Deze honing kan hallucinerend en/of laxerend werken. In de oudheid vertelde [[Xenophon]] reeds over het gedrag van soldaten, die zich met zulke honing hadden gevoed. Voor paarden kan het eten van de plant dodelijk zijn.
{{Clearleft}}
== Trivia ==
* De ''Rhododendron'' is de nationale bloem van [[Nepal]]. Het is ook de staatsbloem van de Amerikaanse staten [[Washington (staat)|Washington]] en [[West Virginia]], en van de Indiase deelstaat [[Sikkim]].
* De cynische uitdrukking "(iets) achter de rododendrons (gooien)" komt oorspronkelijk uit een conference van [[Wim Sonneveld]] getiteld 'De stalmeester', over het jaarlijks koninginnedagdefilé bij [[Paleis Soestdijk]]. Koningin Juliana kreeg dan vele goedbedoelde prullaria aangeboden. Sonneveld laat de [[W.F.K. Bischoff van Heemskerck|opperstalmeester]] op zeer kakkineuze toon vertellen hoe deze volksnijverheid na de hartelijke inontvangstneming door hem achter de rododendrons wordt "gesodemieterd". Kennelijk is hieruit de uitdrukking ontstaan.
* De [[Bond tegen het vloeken]] stelde het woord "Rododendron" voor als alternatieve vloek, omdat het woord niet aanstootgevend is en met dezelfde nadruk als de traditionele vloek kan worden uitgesproken. Het voorstel werd niet serieus ontvangen.
== Zie ook ==
*''[[Rhododendron groenlandicum]]''
*''[[Rhododendron occidentale]]''
*''[[Rhododendron quinquefolium]]''
*''[[Rhododendron tomentosum]]''
*''[[Rhododendron vaseyi]]''
*[[Lijst van auteursaanduidingen in de botanische nomenclatuur]]
{{Appendix||2=
== Voetnoten ==
<references />
== Bronnen en verdere literatuur ==
*http://www.flounder.ca/FraserSouth/Goetsch-Eckert-Hall.asp
*Hardy Rhododendron Species: A Guide To Identification, door James Cullen, Timber press, ISBN/SKU 0881927236
* {{Link eFloras|2|128386|Rhododendron}}
*http://www.rhododendron.org/ Amerikaanse rododendron society
*http://journals.tubitak.gov.tr/agriculture/issues/tar-01-25-5/tar-25-5-4-0009-1.pdf rhododendron in Turkije
*[http://www.rhodovereniging.nl/ Nederlandse rododendron vereniging]
}}
{{commons|Rhododendron}}
{{wikibooks|Leer jezelf ecologisch tuinieren/Rododendron|Ecologisch tuinieren - Rododendron}}
[[Categorie:Heester]]
[[Categorie:Ericaceae|rododendron]]
[[Categorie:Aziatische exoot in Europa]]
[[ca:Rododèndron]]
[[cs:Rododendron]]
[[da:Rododendron]]
[[de:Rhododendren]]
[[el:Ροδόδενδρο]]
[[en:Rhododendron]]
[[eo:Rododendro]]
[[es:Rhododendron]]
[[fi:Alppiruusut]]
[[fr:Rhododendron]]
[[he:רודודנדרון]]
[[hi:बुरांस]]
[[hu:Rododendron]]
[[it:Rhododendron]]
[[ja:ツツジ]]
[[ko:진달래속]]
[[la:Rhododendron]]
[[lt:Rododendras]]
[[no:Rododendronslekten]]
[[pl:Różanecznik]]
[[pt:Rododendro]]
[[ro:Rhododendron]]
[[ru:Рододендрон]]
[[sc:Rododendru]]
[[simple:Rhododendron]]
[[sk:Rhododendron]]
[[sv:Rododendronsläktet]]
[[tr:Ormangülü]]
[[uk:Рододендрон]]
[[vi:Chi Đỗ quyên]]
[[zh:杜鵑花屬]]
| 