Heraclitus over de natuur/Het woord, het ene wijze, het universele, het particuliere (aantekeningen)

Aantekeningen bij fragment 1

De Griekse tekst

• Ηρακλειτος Βλοσωνος Εφεσιος ταδε λεγει: του δε λογου του δ' εοντος αει αξυνετοι γινονται ανθρωποι, και προσθεν η ακουσαι και ακουσαντες το πρωτον. Γινομενων γαρ παντων κατα τον λογον τονδε απειροισιν εοικασι, πειρωμενοι και επεων και εργων τοιουτων, οκοιων εγω διηγευμαι, κατα φυσιν διαιρεων εκαστον, και φραζων οκως εχει. Τους δε αλλους ανθρωπους λανθανει οκοσα εγερθεντες ποιουσιν, οκωσπερ οκοσα ευδοντες επιλανθανονται.

De Nederlandse vertaling

• Heraclitus, de zoon van Bloson, uit Efeze, deelt het volgende mede: van het woord dat hier werkelijk is, eeuwig, blijken zonder begrip te zijn: de mensen, en wel vóór zij daarvan horen, én eenmaal gehoord hebbende. Want hoewel alles (duidelijk) wordt volgens dit woord hier, lijken zij onervaren, daarbij strevende, en bij zulke woorden en werken, waarvan ik een uiteenzetting geef, volgens de natuur elk voor zich ontledend, en tonend wat het daarbij houdt. Maar de andere mensen ontgaat wat zij wakend zoal doen, zoals wat zij slapende vergeten.

Bronnen

• Sextus Empiricus, adv. Math. VII 132 (DK 22 B 1).
• Aristoteles, Reth. Γ5. 1407^b 15 (DK 22 A 4).
• Clemens van Alexandrië, Strom. (HS p. 286).
• Hippolytus, Ref. (HS p. 245).

De context waarin het fragment is overgeleverd

• Sextus Empiricus citeert het gehele fragment en geeft zijn eigen interpretatie in de vorm van vermeldingen tussen de geciteerde zinnen, maar laat enkele woorden van het fragment weg. Zo laat hij het woord “eeuwig” in de eerste zin weg, en verder parafraseert hij als volgt: “want hoewel het (duidelijk) wordt volgens dit woord hier”. Hij citeert niet: “want hoewel alles (duidelijk) wordt volgens dit woord hier.” Verder laat hij ergens het woord “en” van het fragment weg. Hij citeert eerst de eerste drie zinnen van het fragment en geeft tevens belangrijke informatie. Want hij zegt dat de eerste drie geciteerde zinnen “aan het begin van Over de natuur” staan. Wij kunnen dus zeggen dat de eerste drie zinnen hoogstwaarschijnlijk ook aan het begin van de verhandeling van Heraclitus stonden. Toch zijn bezorgers en vertalers het er niet altijd over eens of dit fragment aan het begin van Over de natuur stond. Sextus interpreteert de eerste drie geciteerde zinnen voorts in psychologische zin. Want hij vermeldt: “de tevoorschijn komende man [Heraclitus] toont ook iets van zijn karakter, terwijl hij zijn uitleg erbij geeft, hij zegt:” volgt citaat. Met “zijn karakter” wordt bedoeld dat het in de aard van Heraclitus lag dat hij geneigd was de mensen in ongunstige zin te noemen (zij blijken zonder begrip te zijn en gedragen zich als slapenden), terwijl hij zichzelf hoog inschatte. Want Heraclitus deelt ons in dit fragment mee dat alles volgens zijn woord geschiedt, en dat hij alles naar zijn ware aard heeft ontleed. Met Sextus’ zinsnede: “terwijl hij zijn uitleg erbij geeft”, wordt mogelijk bedoeld dat Heraclitus motiveert waarom de mensen “zonder begrip blijken te zijn”. Want zij “lijken onervarenen” bij wat zij doen en Heraclitus aan wijsheid en waarheid biedt.
• Aristoteles doet zijn beklag over de stijl van Heraclitus, daar is in de inleiding al op gewezen. Hij formuleert het aldus: “want het werk van Heraclitus is niet goed te ontleden, daardoor is het onduidelijk bij welk [zinsdeel] een woord gesitueerd moet worden, bij wat ervoor komt of bij wat erna komt. En dit geldt voor bij het begin van zijn opstel; want hij zegt: van het woord dat hier werkelijk is, eeuwig, blijken de mensen zonder begrip te zijn: het is immers onduidelijk bij welke twee [zinsdelen] ‘eeuwig’ gesitueerd <moet> worden.”
• Clemens van Alexandrië: "Maar daar tegenover staat Heraclitus: van het woord dat hier werkelijk is, eeuwig, zegt hij, blijken zonder begrip te zijn: de mensen, en wel vóór zij daarvan horen, én eenmaal gehoord hebbende."
• Hippolytus citeert de eerste twee zinnen van het fragment. Ook hij laat net als de andere citerende auteurs woorden en zinsdelen van het fragment weg. Zo laat hij het problematische woord “eeuwig” in de eerste zin weg, evenals de zinsnede “…blijken de mensen zonder begrip te zijn, en wel vóór zij daarvan…”. En in plaats van te citeren: “volgens de natuur elk voor zich ontledend”, parafraseert hij: “ontledend volgens de natuur”. De volgende woorden van hem lijken een eigen interpretatie van Hippolytus te zijn: “dat verder het woord eeuwig het al is en door alles het zijn, hij verkaart zelf:" volgt citaat. Maar volgens Heraclitus is het woord niet eeuwig het al, maar vindt alles eeuwig volgens het woord plaats, terwijl het woord niet door alles het zijn is. Althans, dat blijkt niet uit het fragment. Maar als de interpretatie van Hippolytus juist is, verwijst hij niet naar dit fragment, maar naar voor ons verloren gegane teksten van Heraclitus, waaruit dan zou blijken dat het woord op een of andere wijze te identificeren is met alles, en daarom het zijnde in zijn totaliteit is. Deze interpretatie lijkt enigszins op de uitspraak van Derrida: “er is niets buiten de tekst”. Maar het is wel ver gezogd dat ook Heraclitus zo dacht. De interpretatie van Hippolytus sluit voorts aan bij de opvatting van de Stoïcijnen, dat namelijk de logos een universeel en regelend principe is. Kortom, Hippolytus’ interpretatie lijkt niet adequaat de gedachten van Heraclitus zelf te verwoorden.

De authenticiteit van het fragment

Het lijkt er sterk op dat het fragment authentiek is vanwege het Ionisch dialect dat terugkomt en de specifieke terminologie die gebruikt wordt en ook in de andere fragmenten terugkomt. Bovendien wordt het eerste gedeelte van het fragment, weliswaar in enigszins gewijzigde vorm, al door Aristoteles aangehaald, die relatief kort na Heraclitus leefde, zodat de kans klein is dat latere auteurs het fragment gevormd of veranderd hebben. Aristoteles kan zijn citaat natuurlijk aangepast hebben, maar bij latere auteurs komen we meer tekst van het fragment tegen, die Aristoteles niet heeft geciteerd. Dit fragment wordt door allen die Heraclitus hebben becommentarieerd als authentiek beschouwd.

Commentaar

Het woord is er werkelijk, letterlijk uit het Grieks “als zijnde”. Dat betekent in het Grieks ook: in waarheid. Waarheid is hier dus niet in de eerste plaats de waarheid van een uitspraak, die immers buiten de uitspraak zelf ligt, nee, het begrip waarheid beduidt hier het woord, de uitspraak zelf, en wel "als zijnde". Er is dus volgens Heraclitus sprake van waarheid en het zijnde. Het werkelijke woord is ook eeuwig. Het was altijd en zal altijd geldig zijn. Maar wat toen Heraclitus het woord nog niet had bedacht? Maar wat als het woord in het niets zal vergaan? Ook dan is er overeenkomstig het woord een eeuwige waarheid. Er zijn dus zaken die altijd blijven en nooit zullen veranderen. Maar de mensen begrijpen tot in de eeuwigheid de waarheid niet. Heraclitus lijkt dus zijn leer al tijdens zijn leven aan de mensen hebben voorgelegd, die de leer niet begrepen. Het lijkt erop dat hij op veel onbegrip is gestuit. Want waarom zou hij anders tot de slotsom komen dat de mensen zijn leer niet begrijpen, zowel voor zij hem horen als wanneer zij hem eenmaal gehoord hebben? Juist daarom zijn zij onervarenen en gedragen zij zich alsof zij sliepen.

Dit fragment is cruciaal voor het begrijpen van Over de natuur, en zal daarom bij de interpretatie van de andere fragmenten worden betrokken. Want er wordt in ieder geval gezegd dat er uitsluitend woorden en werken worden besproken, die ieder afzonderlijk volgens hun ware aard worden ontleed, terwijl er wordt aangetoond wat er allemaal aan deze zaken verbonden is. Heraclitus geeft aan zijn geschrift dus een wetenschappelijke status. De stand van zaken wordt weergegeven.

Het is opmerkelijk dat Heraclitus in het eerste fragment al een tegendeel toont, namelijk: zonder begrip (αξυνετοι)—verbindend (ξυνου). Bij wie ‘grip’ op de zaak heeft, is dat wat ‘begrepen’ wordt verbonden.