|
'''Ik''' is in het [[Nederlands]] eenhet [[persoonlijk voornaamwoord]], uitsluitenddat wordt gebruikt als de spreker zichzelf wil aanduiden. Op deze regel is één uitzondering, en die besproken onder het kopje ''Focalisatie''.
== Vorm en klank ==
In de spreektaal wordt de vorm van verkort tot een "k", geschreven als "'k":
Reductie van de vorm is ook in het hedendaagse Nederlands nog zeer actueel. In de spreektaal wordt vaak alleen een /k/ uitgesproken:
* '''k Ga mee!'',
die onder invloed van assimilatie door een naburige klank ook als de stemhebbende /g/ kan klinken:
* '''k Ben thuis!''
Daartegenover staat in de spreektaal een nadrukkelijkebenadrukte vorm, ''ikke'':
* ''Nou, ikke niet hoor!''
* ''"Wie doet 't?" "Ikke!"''
''Ikke'' wordt ook wel als lichtelijk grappig of als kindertaal gebezigd.
== Grammatica ==
=== Onderwerp ===
Het woord komt normaal gesproken alleen als onderwerp van de zin voor. (Op deze regel is één uitzondering, en die wordt hieronder besproken; zie het kopje ''Focalisatie''.) Enkele bijzondere gevallen worden hieronder besproken.
==== Ellips ====
Dit gebruik van ''ik'' kan moeilijkheden opleveren; soms wordt als onderwerp van de zin ''mij'' gebruikt, en hoewel dat op het eerste gezicht verbazend kan lijken, maken de volgende voorbeelden het aannemelijker. Het gaat daarbij om zogenaamde [[Ellips (taalkunde)|elliptische]] zinnen, d.w.z. zinnen van het type waarbij een "gat" in de zin optreedt doordat een reeds gebruikte woordgroep niet herhaald wordt:
Zulke elliptische zinnen zijn vaak van het type waarbij een "gat" in de zin optreedt: een leemte doordat men een reeds gebruikte woordgroep niet herhaalt:
* ''George begrijpt Merel beter dan ik.''
* ''George begrijpt Merel beter dan mij.''
Beide zinnen zijn correct,grammaticaal en insemantisch correct. In dit soort constructies valt wel te achterhalen waar het <u>gat</u> is gelaten, en dus ook welke zin moet worden gebruikt. Men doet dit door het gelaten "gat" op te vullen met de correcte woorden:
* ''George begrijpt Merel beter dan ik <u>Merel begrijp</u>.'' (''ik'' is onderwerp van het "gat".)
* ''George begrijpt Merel beter dan <u>George</u> mij <u>begrijpt</u>.'' (''mij'' is lijdend voorwerp van het "gat".)
De twee alternatieve interpretaties werken als contrast, en maken juist daardoor het betekenisverschil duidelijk.
Wel hebben sprekers moeite met constructies als
* ''Pierre is langer dan ik.''
Er is nu geen alternatieve constructie met een ''andere betekenis'', en hier kan dus geen betekenisverschil als test fungeren. De enig juiste interpretatie is, als men het "gat" opvult:
* ''Pierre is groter dan ik <u>ben</u>.''
Toch wordt in zo'n zin wordt vaak ''mij'' gebruikt, terwijl ''ik'' toch onderwerp is van het "gat". Een mogelijke verklaring zou kunnen zijnis dat de spreker hier ''dan'' opvathiuer vaak wordt opgevat als een voorzetsel, waarmee de weg naar ''<s>dan mij</s>'' open ligt. (Zoals in ''naar mij, met mij'', waarin ''mij'' natuurlijk wél correct is.)
==== Verdubbeling ====
In sommige [[regiolect]]enregiolecten, met name in Vlaanderen ([[West-Vlaams|West-]] en [[Oost-Vlaanderen]]) en Brabant, komt het onderwerp ''ik'' in een enkelvoudige zin tweemaal voor. Ook de drievoudige vorm van ik wordt daar soms aangetroffen:
* ''Dat weet ik ik niet...''
* ''Da hem ekik ni gevraagd.''
* ''Ik zal ekik ook 'ns komen.''
Dit is geen alternatieve vorm van het woord: die vorm blijft "ik", maar hij wordt twee- of driemaalmaaldriemaal gebruikt. Het betreft dus geen variant van de ''woordvorm'', maar van de ''zinsbouw''.
=== Focalisatie ===
Soms fungeert het woord ''ik'' niet als onderwerp van de zin. In de psychologie en in de verhaaltheorie wordt het woord ''ik'' nog gebruikt, vaak in [[zelfnoemfunctie]], om naar de centrale, belevende instantie te verwijzen. Vaak valt dit onmiddellijk op doordat we dan van ''het ik'' (psychologie) of van ''de ik'' (verhaaltheorie) spreken.
* ''Hij begon het eigen ik te voelen.'' (de eigen identiteit)
=== Derde persoon vervangt ''ik'' ===
* Er zijn culturen waarin men tegen een hooggeplaatste vooral niet het woord "ik" gebruikt, omdat dat veel te vrijpostig zou zijn. In ouder [[Maleis]] duidde men zichzelf tegenover de vorst aan als ''hamba'', "(uw) slaaf". Nu nog wordt in wat formeler situaties in die taal de ''naam'' gebruikt in plaats van de persoonlijke voornaamwoorden (zowel in eerste als tweede persoon).
* Deze manier om over zichzelf te spreken schept afstand: doordat men in de derde persoon spreekt, treedt men een stapje van zichzelf weg.
* In de [[westerse wereld|Westerse]] cultuurculturen kan die afstand een wat sentimenteel, bestudeerd effect opleveren:
::''Lieve vader, lieve moeder, uw zoon schrijft u om u te laten weten...''
* De derdepersoonsafstandelijkheid <!--hoe lang blijft dít hier staan? niettemin serieus bedoeld--> kan ook een gekunstelde indruk maken, en tot stijlregisters leiden die nog meer de aandacht trekken dan het gebruik van "ik" zou hebben gedaan:
In beide gevallen wordt hier het woord ''je'' in algemene zin gebruikt, als equivalent van ''men''. Het is vergelijkbaar met het ''je'' in "Je weet maar nooit". Alleen, in deze gevallen verwijst het niet naar mensen in algemene zin, maar wel degelijk naar de spreker zelf. De generalisatie schept echter ook hier een zekere afstand van de spreker tot zichzelf: hij spreekt over zichzelf alsof het een algemene wet gold, voor iedereen toepasselijk, en zijn mededeling wordt daardoor wat minder persoonlijk, wat minder intiem. Dit gebruik van ''je'' kan voor mededelingen gebruikt worden die een positief standpunt over het eigen ik impliceren (zoals in het eerste voorbeeld); maar ook in mededelingen die (voorbeeld twee) verontschuldigend zijn bedoeld.
Juist in de emotionele situatie van de [[psychotherapie]] is dit gebruik van de tweede persoon een middel om zich te distantiëren. In de therapie wordt de cliënt wel gestimuleerd dichter bij de eigen beleving te komen door dit "je" te vervangen door "ik". Soms is dat in het dagelijkse taalgebruik van de cliënt constateerbaar: uit zijn taaldaden blijkt dat hij heeft geleerd zich te corrigeren:
::''Ja, daar ben je... daar was ik toch wel kapot van!''<br />
Het komt voor dat dit zelfcorrigerend gedrag weer vervlakt naarmate de therapie langer geleden heeft plaatsgevonden. De ex-cliënt keert dan weer terug naar het gebruik van "je".
=== Meervoud ===
Soms wordt ook ''we'' of ''wij'' gebruikt: wel weer eerste persoon, maar dan ''meervoud'', en dus opnieuw afstandelijker. Het gebruik kan vrij neutraal zijn (voorbeeld 1), maar kan ook camoufleren dat de spreker in zijn eentje is (voorbeeld 2):
::''Nou, dat zullen we dan nog eens zien!''
::''Wij /Ons bedrijf stelt/stellen u in staat optimaal van uw wooncomfort te genieten.''
In het laatste geval kan dit gebruik een gewrongen en onduidelijke indruk maken, als de toehoorder beseft dat er één persoon is bedoeld.
Zie verder: [[pluralis modestiae]].
== Etymologie ==
In alle [[Germaanse talen]] komen vormen voor die verwant zijn aan ons ''ik'', en het verwante woorden worden ook aangetroffen in andere [[Indo-Europese talen]]. Dit is gemakkelijk na te gaan voor wie beseft dat de /k/-klank hier varieert met andere klanken in andere talen, zoals de /g/ (Engels: ''<u>g</u>ood''), de /h/, de /ç/ (Duits: ''si<u>ch</u>er'') en de /c/ (Engels: ''<u>ch</u>ess''). De varianten komen in Germaanse talen veelvuldig voor, bijvoorbeeld:
* in het [[Duits]]e ''ich'';
* in het [[Engels]]e ''I'': dat laatste was in het Oudengels ''ic'', aanvankelijk uitgesproken als "ik", later als "itj", en de tj-klank is weggevallen;
* ook in het [[Deens]]e en [[Noors]]e ''jeg'' sleet de slotmedeklinker in de uitspraak weg;
* terwijl die slotmedeklinker in het [[Zweeds]] een /g/ werd: "jag".
Die /g/ valt ook te ontdekken in niet-Germaanse talen:
* in het [[Grieks]]e: ''ἐγὡ'' ("ego");
* en in het [[Latijn]]se: ''ego'', vanwaar het, via een overgangsvorm ''eyo'', evolueerde tot
* het [[Spaans]]e ''yo''
* en het [[Frans]]e ''je''.
Wie nog verder teruggaat, vindt:
* in het [[Sanskriet]] ''ahám''.
Aldus kan een oervorm "aham" of "agham" gereconstrueerd worden, waarvan in de loop der tijden de /h/ of /γ/ (Ned. "<u>g</u>oed") veranderingen onderging, en nu eens de begin-, dan weer de slotklinker veranderde of verdween.
== Zie ook ==
* [[Ich]] voor het ''Ik'' als onderdeel van de menselijke persoonlijkheid''
* [[pluralis majestatis]]
* [[pluralis modestiae]]
* [[vertelperspectief]]
{{Wikt|ik}}
{{Transwikisub}}
[[Categorie:Voornaamwoord]]
[[ce:Со]]
[[de:Ich]]
[[en:I (pronoun)]]
[[es:I (pronombre)]]
[[fa:من (ضمیر)]]
[[ja:一人称]]
[[la:Ego]]
[[pt:Eu (pronome)]]
[[ru:Я (местоимение)]]
[[srn:Mi]]
[[zh:汉语人称代词]]
[[zh-yue:我]]
| 