Leer jezelf ecologisch tuinieren/Wespenorchis: verschil tussen versies

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Vangelis (overleg | bijdragen)
wiu
Vangelis (overleg | bijdragen)
aanpassing
Regel 1:
__NOTOC__ __NOEDITSECTION__
{{wiu2}}
__NOTOC__
{{Leer jezelf ecologisch tuinieren|Afbeelding=Epipactis_helleborine_130707a.jpg}}
'''Wespenorchis''' (''Epipactis'') is een geslacht van ongeveer 70 soorten uit de [[../Orchideeënfamilie|Orchideeënfamilie]] (''Orchidaceae'') wat door wespen wordt bestoven.
 
== Naamgeving en etymologie ==
*Nederlands: Wespenorchis
*Frans: Epipactis, helleborine
*Engels: Helleborine
*Duits: Stendelwurzen
 
Het geslacht Epipactis heet in het Nederlands "Wespenorchis" omdat de bloemen door wespen worden bestoven.
 
De botanische naam ''Epipactis'' werd reeds door Theophrastos van Eresos, een filosoof en botanicus uit de Griekse oudheid gebruikt. Hij gebruikte deze naam echter, evenals [[w:Giovanni Antonio Scopoli|Giovanni Antonio Scopoli]], [[w:Augustin-Pyrame de Candolle|Augustin-Pyrame de Candolle]] en [[w:Victor Albrecht von Haller|Victor Albrecht von Haller]] niet voor dit geslacht, maar voor andere geslachten. De botanische naam ''Epipactis'' werd in 1757 door [[w:Johann Gottfried Zinn|Johann Gottfried Zinn]], een hoogleraar in de plantkunde aan de Georg-August-Universität Göttingen, aan dit geslacht toegekend.
 
Alle soorten zijn meerjarige, kruidachtige planten. Ze zijn sterk afhankelijk van hun symbiose met hun schimmeldraden. Bij sommige soorten zijn de bladeren hierdoor dan ook gereduceerd en hebben ze weinig [[w:chlorofyl|chlorofyl]]. Eén soort, ''Epipactis viridiflora'', maakt zelfs helemaal geen chlorofyl aan. Uit hun kruipende, vlezige [[../Plantkunde/Wortel|wortelstokken]] kunnen nieuwe planten ontstaan, waaruit in het volgende voorjaar weer 20-70 cm hoge [[../Plantkunde/Stengel|stengels]] ontspruiten.
== Kenmerken ==
Alle soorten zijn meerjarige, kruidachtige planten. Ze zijn sterk afhankelijk van hun symbiose met hun schimmeldraden. Bij sommige soorten zijn de bladeren hierdoor dan ook gereduceerd en hebben ze weinig [[w:chlorofyl|chlorofyl]]. Eén soort, ''Epipactis viridiflora'', maakt zelfs helemaal geen chlorofyl aan.
 
Uit hun kruipende, vlezige [[../Plantkunde/Wortel|wortelstokken]] kunnen nieuwe planten ontstaan, waaruit in het volgende voorjaar weer 20-70 cm hoge [[../Plantkunde/Stengel|stengels]] ontspruiten.
 
Er zijn vier tot acht bladeren, gegolfd maar gaafrandig. De bladeren naar de top toe zijn kleiner. De punt is spits. Soorten met minder chlorofyl hebben blauw-paarse bladeren.
 
De tweezijdig symmetrische, kleurige [[../Plantkunde/Bloem|bloemen]] groeien aan een eenzijdige aar. Kelk- en kroonbladen zijn gelijkvormig. De bloemlip bestaat uit twee delen, een basale (=dichtst bij de bloembodem gelegen) [[w:hypochiel|hypochiel]] en een distale [[w:epichiel|epichiel]], die via een insnoering vast of beweeglijk met elkaar verbonden zijn. Het [[w:gynostemium|gynostemium]] is kort, het [[w:helmhokje|helmhokje]] wijst naar voor en bezit een [[w:viscarium|viscarium]], rustend op het [[w:clinander|clinander]].
 
Wespenorchissen groeien op open plaatsen in bossen en tussen struiken op kalkhoudende grond en komen voor in de gematigde en subtropische gebieden van het noordelijk halfrond in Noord-Amerika, Europa en Azië.
== Habitat ==
Wespenorchissen groeien op open plaatsen in bossen en tussen struiken op kalkhoudende grond.
 
In Noord-Amerika komt van nature alleen ''[[w:Epipactis gigantea|Epipactis gigantea]]'' voor. De [[../Brede wespenorchis|Brede wespenorchis]] (''Epipactis helleborine'') is daar ingevoerd. Het zwaartepunt van het geslacht ligt echter in de Oude Wereld.
== Verspreiding ==
De wespenorchissen komen voor in de gematigde en subtropische gebieden van het noordelijk halfrond in Noord-Amerika, Europa en Azië.
 
In Noord-Amerika komt van nature alleen ''[[w:Epipactis gigantea|Epipactis gigantea]]'' voor. De [[../Brede wespenorchis|Brede wespenorchis]] (''Epipactis helleborine'') is daar ingevoerd.
 
Het zwaartepunt van het geslacht ligt echter in de Oude Wereld. Veel soorten komen voor in het Middellandse Zeegebied. Enkele soorten vindt men zuidwaarts langs de kust van Oost-Afrika, andere soorten vindt men oostwaarts tot in Rusland, China, Korea en Japan. Ook in Zuidoost-Azië komen een aantal soorten voor.
 
== Taxonomie ==
''Epipactis'' is ondergebracht in de onderfamilie ''Epidendroideae'', tribus ''Neottieae'', samen met de geslachten ''Cephalanthera'' ([[../Bosvogeltje|Bosvogeltjes]]), ''[[../Neottia|Neottia]]'' en ''[[../Limodorum|Limodorum]]''.
 
Het geslacht werd in 1842 door [[w:Thilo Irmisch|Thilo Irmisch]] met de toen vijf bekende soorten in twee secties ingedeeld. In de negentiger jaren van de twintigste eeuw stelde [[w:Karl Robatsch|Karl Robatsch]] een nieuwe taxonomie voor. [[w:Erich Klein|Erich Klein]] stelde in 2005 een nieuwe indeling van het geslacht voor.
 
[[w:Erich Klein|Erich Klein]] stelde in 2005 een nieuwe indeling van het geslacht voor:
[[Bestand:Epipactis palustris flower 220603.jpg|thumb|right|Moeraswespenorchis<br />(''E. palustris'')]]
* '''Sectie ''Arthrochilium'''''
::* ''Epipactis palustris'' <small>(L.) Crantz 1769</small> ([[../Moeraswespenorchis|Moeraswespenorchis]]) (Europa)
 
* '''Sectie ''Cymbochilium'''''
::* ''Epipactis veratrifolia'' <small>Boissier & Hohenacker</small> (Anatolië, Cyprus, Midden-Oosten)
 
* '''Sectie ''Epipactis'''''
:* '''Ondersectie ''Epipactis'''''
::* ''Epipactis degenii'' <small>Szentpéteri & Mónus 1999</small> (Griekenland)
::* ''Epipactis densifolia'' <small>Hahn, Passin & Wegener 2003</small> (Turkije)
::* ''Epipactis dunensis'' <small>(T. Stephenson & T.A. Stephenson) Godfery 1918</small> (Groot-Brittannië)
::* ''Epipactis guegelii'' <small>Robatsch</small> (Roemenië)
::* ''Epipactis helleborine'' <small>(L.) Crantz 1769</small> ([[../Brede wespenorchis|Brede wespenorchis]]) (Noord-Afrika & Europa tot Centraal-China)
:::* ''E. helleborine'' subsp. ''neerlandica'' <small>(Vermeulen) Buttler 1986</small> ([[../Duinwespenorchis|Duinwespenorchis]]) (Nederland, België, Frankrijk, Duitsland)
::* ''Epipactis heraclea'' <small>P. Delforge & Kreutz 2003</small> (Griekenland)
::* ''Epipactis lapidocampi'' <small>Klein & Laminger </small> (Oostenrijk)
::* ''Epipactis rhodanensis'' <small>Gévaudan & Robatsch 1994)</small> (Spanje, Frankrijk, Oostenrijk, Zwitserland)
::* ''Epipactis tremolsii'' <small>Pau 1914</small> (Spanje, Frankrijk)
::* ''Epipactis turcica'' <small>Kreutz 1997</small> (oostelijke Egeïsche eilanden en Turkije)
 
:* '''Ondersectie ''Porphyreochromatae'''''
::* ''Epipactis bythinica'' <small>Robatsch 1991</small> (Turkije))
::* ''Epipactis distans'' <small>Arvet-Touvet 1872</small> (Frankrijk)
::* ''Epipactis lusitanica'' <small>D. Tyteca 1988</small> (Portugal)
::* ''Epipactis meridionalis'' <small>H. Baumann & R. Lorenz 1988</small> (Italië)
::* ''Epipactis pollinensis'' <small>B. Baumann & H. Baumann 2000</small> (Italië)
::* ''Epipactis pseudopurpurata'' <small>Mered'A fil. 1996</small> (Slowakije)
::* ''Epipactis rechingeri'' <small>Renz 1973</small> (Iran)
::* ''Epipactis troodi'' <small>H. Lindberg fil.</small> (Cyprus, Turkije)
::* ''Epipactis purpurata'' <small>G.E. Smith 1828</small> ([[../Paarse wespenorchis|Paarse wespenorchis]]) (Europa)
 
[[Bestand:Epipactis leptochila 280705.jpg|thumb|Smallippige wespenorchis<br />(''E. leptochila'')]]
[[Bestand:Epipactis muelleri flowers.jpg|thumb|Geelgroene wespenorchis<br />(''E. muelleri'')]]
:*'''Ondersectie ''Autogamepactis'''''
::* ''Epipactis aspromontana'' <small>Bartolo, Pulvirenti & Robatsch 1996</small> (Italië)
::* ''Epipactis bugacensis'' <small>Robatsch 1990</small> (Hongarije)
::* ''Epipactis campeadori'' <small>P. Delforge 1995</small> (Spanje)
::* ''Epipactis cretica'' <small>Kalopissis & Robatsch 1980</small> (Kreta)
::* ''Epipactis danubialis'' <small>Robatsch & Rydlo 1989</small> (Roemenië)
::* ''Epipactis dunensis'' <small>(T. Stephenson & T.A. Stephenson) Godfery 1918</small> (Groot-Brittannië)
::* ''Epipactis flaminia'' <small>P. R. Savelli & Aless.</small> (Midden- en Oost-Europa)
::* ''Epipactis futakii'' <small>Mered' A fil. & Potucek</small> (Midden- en Oost-Europa)
::* ''Epipactis greuteri'' <small>H. Baumann& Kunkele 1981</small> (Griekenland)
::* ''Epipactis komoricensis'' <small>Kered'A fil. 1996</small> (Midden- en Oost-Europa)
::* ''Epipactis leptochila'' <small>(Godfery) Godfery 1919</small> ([[../Smallippige wespenorchis|Smallippige wespenorchis]]) (Europa)
:::* ''E. leptochila'' var. ''neglecta'' <small>(Kümpel) Gévaudan 1999</small> ([[w:Vergeten wespenorchis|Vergeten wespenorchis]]) (Atlantische kust van Europa)
::* ''Epipactis muelleri'' <small>Godfery 1918</small> ([[../Geelgroene wespenorchis|Geelgroene wespenorchis]]) (West- en Midden-Europa)
::* ''Epipactis nauosaensis'' <small>Robatsch 1989</small> (Griekenland)
::* ''Epipactis nordeniorum'' <small>Robatsch 1991</small> (Oostenrijk)
::* ''Epipactis olympica'' <small>Robatsch 1990</small> (Griekenland)
::* ''Epipactis peitzii'' <small>H. Neumann & Wucherpfennig</small> (Duitsland)
::* ''Epipactis placentina'' <small>Bongiorni & Grünanger 1993</small> (Zwitserland en Italië)
::* ''Epipactis pontica'' <small>Taubenheim 1975</small> (Midden-Europa, Turkije)
::* ''Epipactis provincialis'' <small>Aubenas & Robatsch 1996</small> (Frankrijk)
::* ''Epipactis rhodanensis'' <small>A. Gevaudan & Robatsch 1994</small> (Frankrijk, Oostenrijk)
::* ''Epipactis sancta'' <small>(P. Delforge) P. Delforge 2000</small> (Groot-Brittannië)
::* ''Epipactis schubertiorum'' <small>Bartolo, Pulvirenti & Robatsch 1997</small> (Italië)
::* ''Epipactis voethii'' <small>Robatsch 1993</small> (Oostenrijk)
 
* '''Sectie ''Ripariphilae'''''
::* ''Epipactis albensis'' <small>Nováková & Rydlo 1978</small> (Midden-Europa)
::* ''Epipactis confusa'' <small>D.P. Young 1953</small> (Denemarken, Zweden, Duitsland)
::* ''Epipactis fageticola'' <small>(Hermosilla) J. Devillers-Terschuren & P. Devillers 1998</small> (Duitsland, Zwitserland, Spanje, Portugal)
::* ''Epipactis fibri'' <small>Scappaticci & Robatsch 1995</small> (Duitsland)
::* ''Epipactis gracilis''
::* ''Epipactis mecsekensis'' <small>A. Molnár & Robatsch 1996</small>(Hongarije)
::* ''Epipactis persica'' <small>(Soó) Nannfeldt 1927</small> (Zuidoost-Europa, Pakistan)
::* ''Epipactis phyllanthes'' <small>G.E. Smith 1852</small> ([[../Dichte wespenorchis|Dichte-]] of Groene wespenorchis) (Noordwest-Europa)
::* ''Epipactis tallosii'' <small>A. Molnár & Robatsch 1997</small> (Slowakije, Hongarije)
 
[[Bestand:Epipactis microphylla Saarland 02.jpg|thumb|Kleinbladige wespenorchis<br />(''E. microphylla'')]]
* '''Sectie ''Rhytidochilum'''''
::* ''Epipactis atrorubens'' <small>(G.F. Hoffmann) Besser 1809</small> ([[../Bruinrode wespenorchis|Bruinrode wespenorchis]]) (Noordwest-Europa, Kaukasus)
::* ''Epipactis cardina'' <small>Benito Ayuso & Hermosilla (1998)</small> (Spanje)
::* ''Epipactis condensata'' <small>Boissier ex. D.P. Young</small> (Cyprus, Libanon, Transkaukasus)
::* ''Epipactis kleinii'' <small>M.B. Crespo, M.R. Lowe & Piera 2001</small> (Zuid-Frankrijk, Noordoost-Spanje)
::* ''Epipactis microphylla'' <small>(Ehrhardt) Swartz 1800</small> ([[../Kleinbladige wespenorchis|Kleinbladige wespenorchis]]) (Zuid-Europa, Iran, België)
::* ''Epipactis spiridonovii'' <small>J. Devillers-Terschuren & P. Devillers</small> (Bulgarije)
::* ''Epipactis subclausa'' <small>Robatsch</small> (Griekenland)
 
Nog niet ingedeelde soorten:
* ''Epipactis africana'' (Ethiopië, Malawi)
* ''Epipactis atromarginata'' (Vietnam)
* ''Epipactis flava'' (Laos, Thailand)
* ''Epipactis gigantea'' (West-Canada tot Noord-Mexico))
* ''Epipactis mairei'' (Nepal tot Centraal-China)
* ''Epipactis magnibracteata'' (China)
* ''Epipactis ohwii'' (Taiwan)
* ''Epipactis tenii'' (China)
* ''Epipactis thunbergii'' (Zuid-Rusland tot in Korea en Japan)
* ''Epipactis ulugurica'' (Tanzania)
 
== Soorten in België en Nederland ==
In België en Nederland komen in het wild voor:
*[[../Bruinrode wespenorchis|Bruinrode wespenorchis]] (''Epipactis atrorubens'')
*[[../Brede wespenorchis|Brede wespenorchis]] (''Epipactis helleborine'')
*[[../Dichte wespenorchis|Dichte-]] of [[../Groene wespenorchis|Groene wespenorchis]] (''Epipactis phyllanthes'')
*[[../Duinwespenorchis|Duinwespenorchis]] (''Epipactis neerlandica'', synoniem: ''Epipactis helleborine'' subsp. ''neerlandica'')
*[[../Geelgroene wespenorchis|Geelgroene wespenorchis]] (''Epipactis muelleri'')
*[[../Kleinbladige wespenorchis|Kleinbladige wespenorchis]] (''Epipactis microphylla'')
*[[../Moeraswespenorchis|Moeraswespenorchis]] (''Epipactis palustris'')
*[[../Paarse wespenorchis|Paarse wespenorchis]] (''Epipactis viridiflora'', synoniem: ''Epipactis purpurata'')
*[[../Smallippige wespenorchis|Smallippige wespenorchis]] (''Epipactis leptochila'')
*[[../Vergeten wespenorchis|Vergeten wespenorchis]] (''Epipactis neglecta'')
 
; Soorten
{{commons|Epipactis}}
<gallery widths="95">
<!-- ImageNeeded.png|[[../NLnaam|NLnaam]] (''Latijn'') -->
Wespenorchis wordt bestoven.jpg|[[../Brede wespenorchis|Brede wespenorchis]] (''Epipactis helleborine'')
Epipactis atrorubens a2.jpg|[[../Bruinrode wespenorchis|Bruinrode wespenorchis]] (''Epipactis atrorubens'')
Epipactis phyllanthes.jpg|[[../Dichte wespenorchis|Dichte wespenorchis]] (''Epipactis phyllanthes'')
Epipactis helleborine 130707a.jpg|[[../Duinwespenorchis|Duinwespenorchis]] (''Epipactis neerlandica'', synoniem: ''Epipactis helleborine'' subsp. ''neerlandica'')
Epipactis muelleri flowers.jpg|[[../Geelgroene wespenorchis|Geelgroene wespenorchis]] (''Epipactis muelleri'')
Epipactis microphylla Saarland 02.jpg|[[../Kleinbladige wespenorchis|Kleinbladige wespenorchis]] (''Epipactis microphylla'')
Epipactis palustris flower 220603.jpg|[[../Moeraswespenorchis|Moeraswespenorchis]] (''Epipactis palustris'')
Epipactis purpurata plant.jpg|[[../Paarse wespenorchis|Paarse wespenorchis]] (''Epipactis viridiflora'', synoniem: ''Epipactis purpurata'')
Epipactis leptochila 280705.jpg|[[../Smallippige wespenorchis|Smallippige wespenorchis]] (''Epipactis leptochila'')
Epipactis leptochila sl 210707.jpg|[[../Vergeten wespenorchis|Vergeten wespenorchis]] (''Epipactis neglecta'')
</gallery>
 
{{commonscat|Epipactis}}
{{Wikipedia|Pagina={{SUBPAGENAME}}|Naam={{SUBPAGENAME}}}}
{{sub}}
Informatie afkomstig van https://nl.wikibooks.org Wikibooks NL.
Wikibooks NL is onderdeel van de wikimediafoundation.