Esperanto/16 regels

ALFABET bewerken

Het Esperanto-alfabet bestaat uit de volgende 28 letters:

A, B, C, Ĉ, D, E, F, G, Ĝ, H, Ĥ, I, J, Ĵ, K, L, M, N, O, P, R, S, Ŝ, T, U, Ŭ, V, Z 
a, b, c, ĉ, d, e, f, g, ĝ, h, ĥ, i, j, ĵ, k, l, m, n, o, p, r, s, ŝ, t, u, ŭ, v, z

UITSPRAAK bewerken

     De klinkers:

     a als in vaten
     e als in met
     i als in liter
     o als in kok
     u als de oe in koe

     De medeklinkers:

     f, h, j, k, l, m, n, p, r, s, t en z als in het Nederlands
     
     b als b, nooit als p (sub)
     d als d, nooit als t (apud)
     c als ts in niets
     g als g in het Franse garçon, nooit als k
     v breder dan de Nederlandse v, bijna als w
     ĉ als tsj in tsjilpen
     ĝ als dzj, zoals g in het Engelse gentleman
     ĥ als ch in kachel
     ĵ als zj, zoals j in journaal
     ŝ als sj in sjerp
     ŭ als de Nederlandse w (wordt voornamelijk gebruikt in de tweeklanken aŭ en eŭ)

GRAMMATICA bewerken

De gehele grammatica van het Esperanto bestaat slechts uit de volgende 16 grondregels:

Regel 1:

        Er is slechts het bepaald lidwoord 'la'. la patrino = de moeder
                                                   la libro = het boek 
        Het onbepaald lidwoord wordt niet vertaald.   libro = een boek

Regel 2:

        Het zelfstandig naamwoord eindigt op   -o     vb.  patro  (vader)
        Het meervoud krijgt de uitgang         -j     vb.  patroj (vaders)
        Het lijdend voorwerp krijgt de uitgang -n     vb.  patron, patrojn
          (accusatief)

Regel 3:

        Het bijvoeglijk naamwoord eindigt op   -a     vb.  bona (goede)
        Het krijgt dezelfde uitgangen als het         vb.  bonaj patroj
        zelfst. naamwoord waar het bij hoort               bonan patron

Regel 4:

        De telwoorden zelf zijn onveranderlijk.

          0  nulo
          1  unu        6  ses          11  dek unu
          2  du         7  sep          12  dek du
          3  tri        8  ok           20  dudek
          4  kvar       9  naŭ         100  cent
          5  kvin      10  dek        1000  mil

        Er kunnen wel zelfstandige en bijvoeglijke     vb.  duo, trio
        naamwoorden van gemaakt worden door de ge-     vb.  tria, sesa
        paste uitgang toe te voegen.
        De uitgang -ono maakt een breuk.               vb.  1/2  duono
        De uitgang -opo maakt een groep.               vb.  duopo (paar)

Regel 5:

        De persoonlijke voornaamwoorden:    mi  (ik)    ni  (wij)
                                            vi  (u/jij) vi  (u/jullie)
                                            li  (hij)   ili (zij, mv)
                                            ŝi  (zij)   oni (men)
                                            ĝi  (het)
                                            si  (zich)

        Bezittelijke voornaamwoorden worden gevormd door de (bijvoeglijke) uitgang -a
          vb. mia = mijn, lia = zijn

Regel 6:

        De werkwoorden worden niet vervoegd.

           - infinitief eindigt op -i       vb.  fari (doen)
           - tegenwoordige tijd    -as      vb.  mi faras, ili faras, ...
           - verleden tijd         -is      vb.  mi promenis
           - toekomende tijd       -os      vb.  li vidos

           - voorwaardelijke wijs  -us      vb.  ŝi farus (zij zou doen)
           - gebiedende wijs       -u       vb.  sidu (zit)

        Onvoltooid deelwoord: faranta: aan het doen
                              farinta: aan het doen geweest
                              faronta: zal aan het doen zijn

        Voltooid deelwoord:   farata: gedaan wordend
                              farita: gedaan
                              farota: zal gedaan worden

Regel 7:

        Het bijwoord eindigt op    -e       vb.  rapide (snel)
        Het is onveranderlijk.

        Trappen van vergelijking:  pli rapide ol  (sneller dan)
                                   plej rapide    (snelst)

Regel 8:

        Alle voorzetsels vereisen een nominatief.

Regel 9:

        De spelling is fonetisch: alles wordt uitgesproken zoals het
        wordt geschreven.

Regel 10:

        De klemtoon valt altijd op de voorlaatste lettergreep.
          vb. labori (werken)

Regel 11:

        Samenstellingen worden gemaakt door het samenvoegen van de
        afzonderlijke delen (zoals in het Nederlands), met het
        hoofdwoord achteraan.
        Bij het eerste woord vervalt dan de uitgang -o   vb.  leterpapero  (briefpapier)

Regel 12:

        Dubbele negatie wordt niet gebruikt (zoals in het Nederlands)
        dus niet: 'neniam ne' (nooit niet), maar: 'neniam' (nooit).

Regel 13:

        Bij een beweging, krijgt het woord dat de plaats aanduidt waar
        men naartoe gaat de uitgang -n, indien er geen voorzetsel
        gebruikt werd.    vb.    kie vi iras  =  waar ga je
                             (al kie vi iras  =  naar waar ga je)
        zonder voorzetsel:      kien vi iras  =  naar waar ga je

Regel 14:

        Ieder voorzetsel heeft een vaste betekenis. vb en = in (binnen)
          vb.  'geloven in'  is niet  'kredi en'
                            maar wel  'kredi je'
        Dit is vooral voor het figuurlijk gebruik van voorzetsels.

Regel 15:

        Internationaal gebruikte woorden veranderen niet in Esperanto
        (enkel de fonetische spelling moet soms aangepast).
          vb. teatro (theater), lifto, radio, ...

Regel 16:

        De uitgangen van het naamwoord en het lidwoord (la) kunnen in poëzie
        worden weggelaten en vervangen door een weglatingsteken (apostrofe).
          vb. l'espero, la dom'
            (la espero) (la domo)

TABELWOORDEN (Korelativoj) bewerken

	Onbepaald I-	Vragend of betrekkelijk KI-	Aanwijzend TI-	Allesomvattend ĈI-	Ontkennend NENI-
Persoon of zaak -U	iemand IU	wie, die KIU	die TIU	iedereen ĈIU	niemand NENIU
Soort -A	een of andere IA	wat voor een KIA	zo'n TIA	allerlei ĈIA	geen enkele NENIA
Zaak -O	iets IO	wat, dat KIO	dat TIO	alles ĈIO	niets NENIO
Bezitter -ES	iemands IES	wiens, waarvan KIES	diens TIES	ieders ĈIES	niemands NENIES
Plaats -E	ergens IE	waar KIE	daar TIE	overal ĈIE	nergens NENIE
Manier -EL	op een of andere wijze IEL	hoe, zoals KIEL	zo, aldus TIEL	op alle wijzen ĈIEL	op geen enkele wijze NENIEL
Tijd -AM	ooit, eens IAM	wanneer, toen KIAM	toen, dan TIAM	altijd ĈIAM	nooit NENIAM
Hoeveelheid -OM	iets IOM	hoeveel, (zoveel) als KIOM	zoveel TIOM	alles ĈIOM	niets NENIOM
Reden -AL	om een of andere reden IAL	waarom KIAL	daarom TIAL	overal om ĈIAL	nergens om NENIAL