Maatschappijleer/Het goede leven - Fernando Savater

Leesverslag

Fernando Savater, Het goede leven (9e druk 2010)

Inleiding

Savater geeft een luchtige inleiding in de ethiek. Hij leidt basisbegrippen uitgebreid in waardoor het heel gemakkelijk leest. Hieronder een aantal voorbeelden van hoe relatief eenvoudige concepten in het boek verwijzen naar centrale theorieën in de ethiek. Verder wordt ingegaan op de praktische toepassing van de besproken onderwerpen en de benaderingswijze van Savater in de lessen maatschappijleer.

Tot slot wordt er ingegaan op 'levenskunst' en hoe de besproken onderwerpen in Het goede leven hierover meer inzicht verschaffen.

Relatie tot theorieën in de ethiek

Savater maakt in zijn verhaal veelvuldig gebruik van quotes en verwijzingen (Citizen Kane, Dead poets society, Robinson Crusoe). Elk hoofdstuk eindigt bovendien met een aantal citaten van bekende denkers (Aristoteles, Erich Fromm, Montesquieu). Daarnaast geeft hij op verschillende manieren invulling aan het begrip ethiek.

Definities van ethiek

Bolt geeft als definitie van ethiek: de wetenschappelijke of systematische studie van de moraal. Savater geeft in de loop van het boek omschrijvingen van dit begrip die meer tot de verbeelding spreken. Hieronder drie voorbeelden.

Ethiek is niets anders dan een rationele poging om te achterhalen hoe je beter kunt leven. (p64)

Waarbij het bij ethiek echter om gaat ... is te achterhalen hoe je het menselijke leven, het leven dat zich voltrekt in een gemeenschap van mensen, zo goed mogelijk kunt leven. (p102)

Ethiek is een weddenschap waarbij je inzet op de waarde van het leven. (p127)

Hiermee sluit hij aan bij de heersende theorieën maar plaatst ze in een meer algemene context.

De mens als redelijk wezen

Stap voor stap legt Savater uit hoe kernwaarden als (keuze)vrijheid, verantwoordelijkheid, samenleven een rol hebben in het kijken naar vragen over wat juist of goed handelen inhoudt. Hij wisselt af tussen de intentie en het doel van menselijk handelen. Hij gebruikt hierbij de begrippen binnen- en buitenwereld en wijst op het belang van de rede en logica in het maken van afwegingen.

Dit laatste vormt de rode draad van zijn betoog: de mens is veroordeeld tot vrijheid en daarom genoodzaakt tot het maken van (beredeneerde) keuzes over goed en kwaad. Het geweten speelt hierbij een centrale rol en hierin verschilt Savater niet van de meeste andere denkers over ethiek. Daarbij waagt hij zich niet teveel aan meta-ethiek, waarschijnlijk omdat dit zijn verhaal onnodig ingewikkeld zou maken.

Politiek en belangen

In hoofdstuk 8 komt Savater tot de kern van zijn betoog. Op bladzijde 128 schrijft hij:

Het hoogste wat we waar dan ook uit kunnen halen, is vreugde.

Op het eerste gezicht lijkt dit een uitspraak die past bij het consequentialisme. Maar Savater brengt dit in verband met aanvaarding en matigheid en pleit voor een gezond midden waarmee hij aansluit bij de deugdethische-theorie.

Later op bladzijde 137 brengt Savater de politieke keuzes – die ten doel hebben de samenleving goed te laten functioneren – juist wel in verband met gevolgenethiek/utilisme.

Voor een politicus zijn alle mensen die voor rood stoppen even 'goed', of ze dit nu doen uit angst, gewoonte, bijgeloof of vanuit een rationele overtuiging.

Daarbij geeft hij wel aan dat mensen die voor een rood sein stoppen uit rationele overtuiging de meeste waardering verdienen. Zij denken immers na over hoe vrijheid gebruikt kan worden. En hiermee zoekt hij de balans van de deugdethiek weer op.

Relatie tot het onderwijs

Los van de algemene benaderingswijze - die vanwege de eenvoud geschikt is voor een inleiding in de ethiek - bevat het boek een aantal bruikbare aanknopingspunten voor de lessen maatschappijleer op het gebied van begripsverheldering, discussie en zinvol gebruik van metaforen/analogieën.

Basisbegrippen

Doordat Savater basisbegrippen die in de lessen maatschappijleer voorkomen uitgebreid en in een heldere context bespreekt, kunnen deze begrippen worden toegelicht aan de hand van passages uit het boek. Hieronder een aantal voorbeelden.

Vrijheid (p26)

De termieten die handelen vanuit noodzakelijkheid zijn onvrij. Hector echter had zijn 'lot' ook uit de weg kunnen gaan, maar verkoos een eerbare strijd.

De lastige discussie over wanneer iets 'goed' en wanneer iets 'slecht' is. (p52 & p53)

Goed en kwaad kunnen we beschrijven in relatie tot de functie van iets (de voetballer, of motor die zijn 'functie' goed of minder goed vervult). Maar van de mens in het algemeen weten we die functie niet: we weten niet waartoe mensen dienen.

Cultuur (p65)

De perzik en het luipaard zijn in wezen 'af' maar de mens wordt pas mens als andere mensen hem daarbij helpen.

Sociale regels / omgangsvormen / samenleven (p101)

Robinson Crusoe is in zijn ééntje prima in staat om keuzes te maken die in zijn eigen belang zijn. Maar op het moment dat hij met Vrijdag te maken krijgt moet hij zich verhouden tot de ander: rekening houden met de waarden, normen en gewoonten van een ander mens.

Stellingen ter discussie

Savater is regelmatig zeer uitgesproken over bepaalde onderwerpen die hij later nuanceert. Vaak gebruikt hij hierbij citaten die iets oproepen. Dit kan tot interessante discussies leiden. Hieronder een paar bruikbare stellingen uit het boek.

De mens is het enige wezen wat verveling kent - Erich Fromm. (p31)

Hier gaat het om het principe dat de mens wel verwant is aan de natuur maar via de rede ook toegang heeft tot een binnenwereld waarover hij meester kan/moet worden.

Wat we bezitten, bezit ons. (p72)

We moeten er voor waken al te hebzuchtig te zijn (je kunt jezelf namelijk niet eens krabben als je teveel waardevolle dingen probeert vast te houden).

Onwetendheid is een vorm van ongeluk. (p109)

Naarmate je je meer bewust bent welke rol je hebt in het geluk en ongeluk van anderen, kan dit gewetensbezwaren opleveren. Maar gebrek aan kennis, ook al maak je je dan misschien minder zorgen, is allerminst benijdenswaardig.

Metaforen en analogieën

Door veelvuldig gebruik te maken van alledaagse voorbeelden probeert Savater complexe gedachten te verhelderen. Zo wordt de dood betiteld als 'grote versimpelaar' (p71) en moraliteit en hoe mensen zich vaak als imbecielen gedragen (p82 - p86). Savater neemt de letterlijke vertaling van het Latijnse bacalus en omschrijft dit als het nodig hebben van een innerlijke wandelstok. Hij stelt dat een mensenziel mank gaat als deze teveel houvast zoekt buiten zichzelf.

Politici zijn net mensen

In het laatste hoofdstuk gaat Savater in op het politieke bestel en hoe wij daar een onderdeel van vormen. Er is volgens hem teveel kritiek op politici om de verkeerde redenen. Op bladzijde 134 gaat Savater in op het feit dat politici wel worden gezien als verschillend van de 'gewone man' maar dat het verstandiger is om ervan uit te gaan dat het doodgewone mensen zijn zoals jij en ik: het wordt pas kwalijk als leiders pretenderen volmaakt te zijn (wat namelijk niet kan).

Hij legt aan de hand van voorbeelden uit hoe de kernwaarden vrijheid, rechtvaardigheid en solidariteit de basis vormen voor een gezond politiek systeem en het respectievelijke belang van individuele verantwoordelijkheid, menselijke waardigheid en maatschappelijke bijstand.

Over het geheel genomen is dit een helder verhaal waaruit de basisprincipes van de rechtsstaat zo kunnen worden afgeleid.

Levenskunst

Op bladzijde 29 wordt het begrip levenskunst geïntroduceerd. Het maken van goede keuzes en het beperken van vergissingen hangt grotendeels af van de mate waarin we deze levenskunst beheersen. In de loop van het boek wordt duidelijk dat het hierbij niet zozeer gaat om het maken van keuzes die in het eigen belang zijn, maar juist om het maken van keuzes die (ook) in andermans belang zijn: het hebben van empathie, inlevingsvermogen en verantwoordelijkheidsgevoel. In een 'betere wereld' moet volgens Savater een omkering plaatsvinden waarin rechten niet worden opgeëist of afgedwongen maar toebedeeld of gegund.

Tegengewicht voor het moderne relativisme en een antiautoritaire houding?

Concluderend meent Savater dat het nadenken over ethische vraagstukken kan helpen bij het bespreken van lastige vragen over globalisering en autonomie, de verdeling van rijkdom en gelijkheid en het omgaan met andere mensen in een wereld waarin de verschillen soms onoverkomelijk lijken te zijn. Verval in nihilisme ligt op de loer, net als machtsmisbruik door mensen die door fanatisme gegrepen zijn. Maar dit mag geen reden zijn om onszelf in een slachtofferrol toe plaatsen. We zijn onlosmakelijk verbonden met de instituties en heersende ideeën en zijn bij machte om hierop invloed uit te oefenen.

Bronvermelding

• Bolt, L. L. E., Verweij, M. F., & Delden, J. J. M. van (2010). Ethiek in praktijk (3e ed.). Assen, Nederland: Koninklijke van Gorcum B.V.
• Savater, F. (2010). Het goede leven (9e ed.). Utrecht, Nederland: Erven J. Bijleveld.