Maatschappijleer/Politiek en politocologie - Edwin Woerdman

Politiek en politicologie laat zien hoe volgens politicologen de politiek in elkaar zit. Enerzijds wordt het functioneren van de politiek in de praktijk behandeld, anderzijds geeft het boek een systematisch overzicht van het vakgebied van de politicologie.

Deze vierde druk van Politiek en politicologie betreft een grondige update van literatuurverwijzingen, feiten en cijfers. Ook nieuw onderzoek wordt besproken, bijvoorbeeld naar privatisering, sociale zekerheid, prestaties van de publieke sector, Europa en populisme.

Politiek en politicologie gaat in op de verhoudingen tussen en binnen de lokale, regionale, nationale, Europese en internationale politiek. Het boek besteedt daarom zowel aandacht aan de Nederlandse politiek als aan Europese integratie en Internationale Betrekkingen. Daarbij worden niet alleen ‘zachte’ benaderingen toegepast, zoals politieke cultuur, maar ook ‘harde’ benaderingen, zoals speltheorie.

Samenvatting

Problemen, politiek en politicologie

Een inleiding waarin de politicologie wordt beschreven in relatie tot de politiek.

Het boek benadrukt de samenhang tussen verschillende deelterreinen van de politicologie en die tussen politicologie en de politiek.

Centrale begrippen: politiek, staat, democratie en macht.

Hoofdstuk 1: Problemen, politiek en politicologie

Waar gaat de politiek over en wat zijn centrale vragen?

Politieke problemen

Maatschappelijke verschijnselen die niet als problematisch worden ervaren krijgen doorgaans geen aandacht in de politiek. Diverse politieke problemen hebben invloed op ons dagelijks leven en we betalen mee aan de pogingen om dit op te lossen.

Politiek is een situatie waarbij de overheid betrokken is of zou moeten zijn. Deze definitie van Van Deth en Vis heeft als voordeel dat ze duidelijk afgebakend is.

Een probleem is een situatie die mensen als ongewenst beschouwen en ze denken de situatie te moeten en kunnen veranderen.

Objectief aspect (feitelijke werkelijkheid) versus Subjectief aspect (perceptie). Percepties zijn belangrijk in de politiek omdat ze uiteindelijk het gedrag van mensen sturen.

Een politiek probleem is een ongewenst en veranderbaar beschouwde situatie waarbij de overheid betrokken is of zou moeten zijn.

Er is niet altijd overeenstemming wat een politiek probleem is: mensen hanteren verschillende normen om de werkelijkheid te beoordelen mensen ervaren de objectieve werkelijkheid verschillend mensen zijn het niet eens

�

Politiek en de overheid

Grootste werkgever van Nederland. Defenities van Hoogerwerf en Laver.

Politiek en het verdelingsvraagstuk

Zero-sum game: extra geld voor de een betekent minder geld voor de ander.

Lasswell: wie krijgt wat, wanneer en hoe? Zeer ruime definitie.

Lasswel en Kaplan: het vormen en verdelen van macht. Te ruim en te beperkt tegelijk.

Easton: de gezaghebbende toedeling van waarden voor een samenleving. Te weinig afbakening.

Verdeling van geld macht en waarden.

Politiek en collectieve actieproblemen

In een collectieve-actieprobleem conflicteert het eigenbelang van elk individu in een bepaalde mate met het eigenbelang van ieder individu. Het collectief resultaat is in strijd met het eigenbelang van de verschillende individuen.

Publieke goederen zijn ondeelbaar en niet-uitsluitbaar. Bijvoorbeeld dijken.

Free rider-principe.

Individuele rationaliteit kan collectieve irrationaliteit opleveren.

Semipublieke of quasipublieke goederen zijn in een bepaalde mate deelbaar en uitsluitbaar. Bijvoorbeeld openbaar vervoer.

Taylor: politiek = het oplossen van collectieve-actieproblemen. Door: overheidsingrijpen (surveilance) de verleiding of te free-riden te verkleinen (belastingmaatregelen en boetes) moraal (men voelt zich verplicht)

command-and-control: de overheid dwingt de burgers samen te werken.

Enkele kenmerken van politiek

Politiek heeft onder meer betrekking op:

• de overheid (Van Deth en Vis, Hoogerwerf)
• conflict en samenwerking (Laver)
• de verdeling van geld (Lasswell)
• de verdeling van macht (Kaplan)
• de verdeling van waarden (Easton)
• collectieve-actieproblemen (Taylor)

Er bestaat geen 'beste' omschrijving van politiek.

Politicologie

Centrale vragen: Hoe moet het object van politicologie gedefinieerd worden? (afbakening) Hoe moeten de centrale begrippen van politicologie gedefinieerd worden? (invulling) Welke wetenschappelijke strategie moet gebruikt worden om de beoogde kennis te verwerven? (methode) Welke wetenschappelijke benadering moet gebruikt worden om de beoogde kennis te verwerven? (blikrichting)

Benaderingswijze:

• theoretisch
• empirisch
• normatief
• vergelijkend

Wetenschappelijke benaderingen

Theoretische politicologie

Zuivere theorie - bijvoorbeeld de trias politica vereenvoudiging (meest wezenlijke onderdelen) abstrahering (beperkte hoeveelheid gegevens) generalisatie (focus op algemene elementen)

Empirische politicologie

onderzoekende benadering - empirische cyclus

> probleemstelling > doelstelling & vraagstelling > theorie > hypothese > operationalisering > analyse > conclusie > probleemstelling… >

Normatieve politicologie

Gewenste politieke orde (politieke filosofie)

Rawls: oorspronkelijke positie. Procedurele rechtvaardigheid: vrijheidsrechten voor alle individuen (niet ten koste van een ander) toegang tot banen en functies (gelijke kansen) armsten zo rijk mogelijk (bescherming van minderbedeelden)

Tricle-downeffect: het bestaan van rijken komt ten goede aan de armen.

Vergelijkende politicologie

Diachrone (tijd) en synchrone (plaats) methode.

Modellen, politiek proces en besluitvorming

Een model van een van het politieke proces is een afbeelding. Maar zo’n model is meer dan een plaatje. Het probeert een antwoord te geven op de vraag: hoe zit politiek in elkaar? Wat zijn modellen? Welke modellen van het politieke proces kunnen worden onderscheiden? Wat zijn overeenkomsten en verschillen tussen deze modellen? Wat zijn de voor- en nadelen ervan? En hoe werkt de politiek?

Theorie en model

Een theorie is een geheel van samenhangende begrippen. Een model is een vereenvoudigde weergave van een theorie. Een politicologisch model is dit ten aanzien van een bepaald politiek verschijnsel of proces.

Volgens Lock is deze voorstelling niet correct. Modellen kunnen worden opgevat als theorieën omdat het model vertrekt vanuit een theorie.

Een model is een visualisering van een theorie. Het model dient de werkelijkheid adequaat te kunnen weergeven en verklaren. Doet het model dit niet, dan wordt de theorie en daarmee het model aangepast.

Het politiekesysteemmodel

Easton’s model gaat over het gehele politieke proces (1965). In de werking van het politieke systeem spelen stabiliteit en continuïteit een grote rol.

2.2.1 Werking van het politieke systeem

Politieke actoren zijn de deelnemers van het politieke proces (de omgeving). Burgers wensen dat een politiek probleem opgelost wordt. Maar ook de overheid zelf heeft die wens. De poortwachters zoals politici, ambtenaren, belangengroepen en media besteden al of niet aandacht aan een probleem. Burgers zijn het systeem in een bepaalde mate loyaal. Dit noemen we diffuse steun. Een voorbeeld is de opkomst bij verkiezingen. Belastingontduiking is een voorbeeld van verminderde steun.

Conversie > wensen en problemen worden in besluiten omgezet Uitvoer > als de beslissingen worden uitgevoerd kan er worden nagegaan in hoeverre het politieke systeem is tegemoetgekomen aan de wensen Terugkoppeling > burgers vormen een oordeel en beslissingen kunnen worden bijgestuurd

Conversie Uitvoer Terugkoppeling lokaal niveau gemeenteraad college van burgemeester en wethouders stemmen provinciaal niveau provinciale staten gedeputeerde staten stemmen nationaal niveau parlement regering stemmen internationaal niveau bv. Europese Raad van Ministers bv. Europese Commissie stemmen

Naast stemmen kunnen burgers laten weten wat ze vinden door deel te nemen aan: belangengroepen inspraakprocedures demonstraties

2.2.2 Stabiliteit en continuiteit

Volgens Easton wordt dit bereikt door: poortwachters diffuse steun terugkoppeling

Demand overload > overmaat aan eisen vanuit de overheid Content overload > tegenstrijdige eisen van burgers en organisaties

Algemene loyaliteit maakt dat een politiek systeem overleeft (diffuse steun). Door middel van terugkoppeling kan evenwicht in het systeem benaderd worden (tussen in- en uitvoer)

2.2.3 Kritiek op het politiekesysteemmmodel

De taal van het systeemmodel doet ouderwets aan; de begrippen worden niet in de praktische politiek gebruikt.. Daarnaast is het systeem is te:

conservatief (gericht op de status-quo) optimistisch (burgers ervaren meer barrières dan alleen de poortwachters) weinig bezig met conflicten

Het beleidsprocesmodel

Beleid is niet neutraler dan politiek. Maar het klinkt neutraler. Beleidsvorming is niet alleen een technisch maar ook een politiek proces. Beleid kent verschillende uitleggen: het overheidsbeleid een keuze- of beslissingsproces een plan

Centrale begrippen in het beleidsprocesmodel zijn: agendavorming beleidsvoorbereiding beleidsbepaling beleidsuitvoering beleidsevaluatie

Het openbaar bestuur is het geheel van instellingen en structuren waarbinnen de overheidstaak wordt verricht. De bestuurskunde is het vakgebied wat zich hiermee bezig houdt.

2.3.1 Agendavorming

De publieke agenda bestaat uit punten van het publiek. De officiële agenda die van de beleidsbepalers. In de agendavorming spelen macht en belangen een grote rol. Media hebben een informatieve, expressieve en kritische functie. De media: informeren burgers over het beleidsproces en de inhoud informeren de overheid over wensen, eisen en problemen bij burgers bekritiseren het beleid van organisaties (overheden, bedrijven, belangengroepen…)

Voor de media is iets belangrijke informatie als: er een politiek probleem is er een conflict is iets vaak voorkomt het veel mensen raakt het hevige emoties oproept het sensationeel is het negatief of afwijkend is het actueel is het over hooggeplaatste personen gaat

Tenslotte wordt ook gekeken of het nieuws verkoopt.

Media is benaderbaar via email, fax, telefoon en internet. Daarnaast kun je zelf een persbericht schrijven, een persconferentie geven en een brief of artikel schrijven. Bij tv-nieuws moet het onderwerp in de regel smakelijk beeldmateriaal opleveren.

2.3.2 Beleidsvoorbereiding

Bij de beleidsvoorbereiding is er een spanningsveld tussen uitdenken (plan maken) en uitvechten (in het machtsproces).

Stappenplan van Hoogerwerf:

1. Analyse opdracht tot het ontwerpen van een beleid 2. Analyse beleidsprobleem 3. Analyse oorzaken beleidsprobleem (causale veldmodel) 4. Formulering einddoel en bijbehorende evaluatiecriteria 5. Overwegen mogelijke beleidsinstrumenten met te verwachten bijdragen aan het bereiken van het einddoel (voorlopige beleidsinstrumentenmodel) 6. Ontwerpen organisatie en proces van de beleidsuitvoering 7. Afweging te verwachten kosten en baten van toepassing van de mogelijke beleidsinstrumenten 8. Uiteindelijke formulering beleidsontwerp (incl. beleidsmodel)

2.3.3 Beleidsbepaling

Beleidsbepaling is besluitvorming over het beleid. De volgende manieren worden onderscheiden: synoptisch incrementeel mixed scanning

Bij synoptische besluitvorming wordt uitgegaan van een rationele keuze voor het beste middel. Echter is dit vaak niet mogelijk vanwege: besluitvormers kiezen vaak oplossingen waarmee ze vertrouwd zijn en hebben persoonlijke belangen er is zelden sprake van volledige informatie het is onmogelijk alle gevolgen te overzien machtsstrijd, belangenafweging en compromisvorming werkt beperkend

Voorafgaand kan een oriëntatiefase plaatsvinden en informatietekorten kunnen door ervaring en intuïtie worden gecompenseerd.

Bij incrementele besluitvorming wordt de beslisser voorgesteld als een overbelast persoon die keuzes maakt die niet sterk afwijken eerder gemaakte keuzes. Het doel is bestaat uit het kwijtraken van het probleem. Een variant hierop is de voorstelling van besluitvorming als garbage-can. Hierin spelen keuzemomenten en timing een centrale rol. Incrementalisme zou leiden tot conservatisme en een doelloos, stuurloos beleid.

Bij mixed scanning is er sprake van een mix tussen synoptische en incrementele besluitvorming. Er wordt wel gezocht naar afwijkende alternatieven (synoptisch) maar daar is weinig tijd en geld voor (incrementalistisch). Het proces verloopt dan van een globale fase (waarin het aantal middelen wordt ingeperkt) naar een gedetailleerde fase (besluitvorming).

2.3.4 Beleidsuitvoering

In de beleidsuitvoering vind de implementatie plaats. Dit duurt vaak jaren. Ambtenaren moeten in hun uitvoeringstaak loyaal en integer zijn (rechtschapenheid) en deskundig. Ze moeten ook een zekere beleidsvrijheid hebben. Deze wordt groter als: het beleid minder gespecificeerd is de ambtenaar over een groter informatiemonopolie beschikt de ambtenaar minder wordt gecontroleerd

Organisaties die niet tot het overheidsapparaat behoren maar wel een publieke taak uitvoeren noemen we het maatschappelijk midden.

2.3.5 Beleidevaluatie

Het beleid wordt beoordeeld op: effectiviteit efficiëntie kosten-effectiviteit rechtvaardigheid neveneffecten

Volgens Bressers is beleidsevaluatie het evalueren van de inhoud, processen of effecten van beleid.

� 2.3.6 Cyclus in het beleidsproces

2.3.7 Voorbeeld van het beleidsprocesmodel

2.3.8 Kritiek op het beleidsprocesmodel

De kritiek op het beleidsprocesmodel bestaat eruit dat de nadruk teveel ligt op het uitdenken dan het uitvechten van beleid. En het wordt meer gezien als een normatieve constructie. Het Advocacy Coalition Framework schenkt hier meer aandacht aan maar zou ook nog te optimistisch zijn. Het politieke proces is zou juist uit verschillende barrières bestaan.

�

Het barrièremodel

De onderdelen van het beleidsproces worden opgevat als hindernissen. Welke hindernissen moeten genomen worden om te bereiken dat de overheid maatregelen neemt om een bepaald probleem op te lossen?

2.4.1 Hindernissen in het beleidsproces

Het (h)erkennen van van het probleem als een politiek probleem. Als het geen politiek probleem is dan wordt het een no-issue genoemd. Het toekennen van een hoge prioriteit aan het probleem. Bij een probleem dat niet de agenda bereikt, is sprake van non-output. Het nemen van een besluit ten aanzien van een probleem. Actoren geven verschillende prioriteit aan doelstellingen. Als er geen beslissing wordt genomen, is er sprake van non-policy. Als het beleid niet wijzigt, spreken we van een non-decision. Het uitvoeren van het besluit. Door beleidsvrijheid en machtsprocessen kan dit anders lopen dan gepland. De strijd van de besluitvormingsfase gaat hier door. Burgers en organisaties hebben ook invloed. Ruimte voor beleidsaanpassingen zijn soms gewenst omdat: - beleidsdoelen dan beter bereikt worden - de uitvoering efficiënter is - uitvoerders in willen spelen op maatschappelijke of politieke veranderingen

2.4.2 Het probleem van politieke verandering

Politieke verandering is een neutraal begrip. De context maakt dat het een een progressieve of conservatieve verandering is. Zij die de status-quo willen handhaven staan het sterkst. Macht waarden en procedures werken verandering tegen (barrières).

2.4.3 Kritiek op het Barrièremodel

In de politicologie wordt erkend dat er barrières zijn. Het model echter, zou te veel de nadruk leggen op politieke conflicten en de evaluatiefase ontbreekt in het model.

�

Alternatieve aanvullende modellen

In andere vakgebieden zijn theorieën die ook in de modellering van de politieke besluitvorming gebruikt kunnen worden.

2.5.1 Transactiekostenbenadering

Net zoals transactiekosten (zoek-, onderhandelings-, controle- en handhavingskosten) van invloed zijn op handelsstromen, zijn politieke transactiekosten van invloed op de besluitvorming. Juridische belemmeringen kunnen te hoog zijn waardoor het overheidsbeleid verandert.

2.5.2 Kritiek op de transactiekostenbenadering

Omdat het een economische theorie is wordt er met nadruk gesproken over een benadering. Welke lang niet altijd werkt om politieke verschijnselen te verklaren. Wat zijn bijvoorbeeld de ‘kosten’ van culturele weerstand tegen verandering?

2.5.3 Pad-afhankelijkheidsbenadering

Beleidsmakers bouwen vaak voort op een bestaand beleid (pad-afhankelijk) terwijl er een beter alternatief is (institutionele lock-in). Dit onder invloed van de volgende mechanismen: leereffecten schaalvoordelen verzonken kosten (kosten die niet meer gemaakt hoeven te worden) opstartkosten

2.5.4 Kritiek op de pad-afhankelijkheidsbenadering

Beleidsmakers denken niet alleen in termen van kosten. Ze laten zich naast efficiëntie leiden door andere beoordelingscriteria, zoals rechtvaardigheid.

�

Wisselwerking tussen overheid en samenleving

Als de overheid niet gesteund wordt door de samenleving, verliest het openbaar bestuur zijn gezag. De samenleving is door het maatschappelijk midden betrokken bij de beleidsvoering. Het openbaar bestuur stelt het beleid na evaluatie intern bij en de samenleving formuleert nieuwe wensen.

3 Bestuur, overheid en markt

Prisoners’ Dilemma: samenwerking in en tussen staten

Nationale overheid en internationale politiek

Overheid onder druk

Samenvatting

Begrippenlijst

Globalisering, inter nationale betrekkingen en Europese integratie

Integratietheorieën

Nederland en de wereld

Internationale organisaties zonder Nederland

Samenvatting

Begrippenlijst

Politieke opvattingen, ideologieën en stromingen

Kenmerken van politieke stromingen

Samenvatting

Begrippenlijst

Politieke partijen, belangengroepen en pressiegroepen

Functieverlies van partijen

Samenvatting

Begrippenlijst

Politieke participatie, stemmen en lobbyen

Lobbyen

Samenvatting

Begrippenlijst

Macht, invloed en legitimiteit

Machtsonderzoek

Samenvatting

Begrippenlijst

Democratie, coalitievorming en politieke vernieuwing

Democratie en coalitievorming

Politieke, bestuurlijke en sociale vernieuwing

Democratisering van de Europese Unie

Samenvatting

Begrippenlijst

Nabeschouwing

Literatuuroverzicht

Illustratieverantwoording

Over de auteur

Zakenregister

Personenregister