Nederlands/Spelling/Aardrijkskundige namen

De spelling van aardrijkskundige namen in het Nederlands is niet altijd eenvoudig. Voor anderstalige plaatsnamen wordt meestal voor de gebruikelijke Nederlandse naam (het exoniem) gekozen, soms echter ook voor de plaatselijke naam (het endoniem).

In het Nederlandse taalgebied wordt het nog ingewikkelder, want in het verleden zijn in Vlaanderen en Nederland de spellingshervormingen niet op dezelfde manier op plaatsnamen toegepast. Daarnaast liggen er nog plaatsjes met originele Nederlandse namen in Wallonië, Frankrijk en Duitsland, en daar heeft men vaak nog excentriekere schrijfwijzen bewaard. De vraag rijst dan of deze plaatselijke schrijfwijze moet worden overgenomen of dat een aangepaste Nederlandse vorm meer voor de hand ligt. In Nederland doet men vaker het eerste, in Vlaanderen vaker het laatste. Een voorbeeld hiervan is de Noord-Franse stad Lille, die in Vlaanderen vaak wordt aangeduid met de vernederlandste naam Rijssel.

In Nederland is de spelling -sch in 1947 overal daar waar voorheen ch stond afgeschaft, behalve in de uitgang -isch. Zo werd bijvoorbeeld mensch vanaf dat moment als mens geschreven. Ook in België werd dat gedaan in het jaar daarvoor. Toch was er een verschil tussen beide landen, want in Nederland werden de plaatsnamen daar niet onder gerekend, in België wel. In Nederland zou dat nog bij een latere gelegenheid geregeld worden, maar het is er nooit van gekomen. Vandaar dat het nog altijd 's-Hertogenbosch is met -sch en dat men daar Bossche bollen kan eten.

Conservatisme in de spelling van plaatsnamen heeft soms tot gevolg dat in de spreektaal een plaats heel verschillend genoemd kan worden dan in de schrijftaal. In Canada bijvoorbeeld zegt men 'tronno' maar men schrijft Toronto en in de Verenigde Staten zegt men in Connecticut toch echt 'connetticut'. Ook in Nederland zijn veel voorbeelden hiervan te vinden. Men zegt 'dort', 'gorkum', 'woerkom', 'noten' en 'menheerse' maar men schrijft Dordrecht, Gorinchem, Woudrichem, Othene en Middelharnis. Overigens geldt dat vooral voor de oud-ingezetenen van deze plaatsen. Nieuw-ingezetenen - veelal sprekers van Standaardnederlands en soms ook de plaatselijke politici -, grijpen vaak terug op de geschreven vorm en herstellen zo een uitspraak die lang niet meer te horen was. Vaak doet men dat uit huiver om dialect te spreken, soms ook omdat men niet anders weet.

Bij namen van buitenlandse plaatsen adviseert de Nederlandse Taalunie om het gebruik in buitenland te respecteren, tenzij er al een Nederlandse versie van de naam is, bijvoorbeeld Parijs of Berlijn, maar de grenzen zijn vaag. Zo schrijft men in de vijftigste staat van de Verenigde Staten zelf Hawaii, en de sprekers van de oorspronkelijke taal aldaar schrijven liefst Hawai'i om de glottisslag voor de laatste 'i' duidelijk te maken. Toch adviseert de Taalunie Hawaï, hoewel de schrijfwijze Hawaii ook mag.

Naamgeving

De hierna in het vet aangeduide schrijfwijze is deze die door de Nederlandse Taalunie aanbevolen wordt. Eén en ander kan misschien duidelijk maken waarom wij aan de ene kant van de taalgrens Beverlo schrijven en aan de andere kant Waterloo.

Nederland

In Nederland werd een aantal spellingsvernieuwingen niet in de plaatsnamen gevolgd.

• Alphen, niet Alfen
• Axel, niet Aksel
• Bergeijk, niet Bergeik
• Berlicum in Noord-Brabant, en Berlikum in Friesland.
• Cadzand, niet Kadzand
• Capelle aan den IJssel, niet Kapelle aan de IJssel
• Castelré, niet Kastelree
• Chaam, niet Kaam
• Clinge, niet Klinge
• Cuijk, niet Kuik
• Hardinxveld, niet Hardinksveld
• Heerenveen, niet Herenveen
• Helvoirt, niet Helvoort
• Hoogerheide, niet Hogerheide
• Huissen, niet Husen
• Mheer, niet Meer
• Oisterwijk, niet Oosterwijk
• Oudenbosch, niet Oudenbos
• Luyksgestel, niet Luiksgestel
• Eijsden, niet Eisden
• Pijnacker, niet Pijnakker
• Roosendaal (Noord-Brabant), maar: Rozendaal (Gelderland - bij Arnhem)
• Rucphen, niet Rukven
• Texel, niet Tessel (naam in Franse tijd ingevoerd)
• Veenendaal, niet Venendaal
• Veere, niet Vere
• Waddinxveen, niet Waddinksveen
• Wijlre, niet Wielree
• Zutphen, niet Zutfen

Ook in Vlaanderen gebruikt men voor deze plaatsnamen de “plaatselijke” (endonieme) schrijfwijze.

Friesland

In de Nederlandse provincie Friesland hebben de meeste plaatsen een Friese en een Nederlandse naam. Soms is alleen de Friese naam officieel. De situatie is dan vergelijkbaar met die in Frans-Vlaanderen, waar alleen de Franse naam officieel is (zie verder). De Nederlandse naam kan gebruikt worden, maar in een aantal omstandigheden heeft de officiële naam de voorkeur, ook in een Nederlandse tekst.

België

Vlaanderen

In Vlaanderen werden deze spellingshervormingen wel doorgezet in de plaatsnamen

• Beverlo, vroeger Beverloo
• De Haan, vroeger Den Haan
• Kapellen, vroeger Capellen of Cappellen
• Kapelle-op-den-Bos, vroeger Kapelle-op-den–Bosch
• Merksem, vroeger Merxem
• Ieper, vroeger Yperen

De meest recente spellingshervorming heeft nochtans geen gevolg

• Westmalle wordt niet West-Malle
• Oosteeklo wordt niet Oost-Eeklo

Voor namen van kastelen en domeinen wordt vaak nog een oude schrijfwijze gebruikt (dat staat deftiger)

• Domein Planckendael
• Kasteel Ooidonck
• Kasteel van Brasschaet

Franstaligen blijven ook wel eens de oude schrijfwijze gebruiken

• Aerschot voor Aarschot (soms bijvoorbeeld ook nog Maestricht)
• Haecht voor Haacht

Die oude schrijfwijzen blijven ook voortbestaan in familienamen en soms in Brusselse straatnamen

• Coeckelberghs (van Koekelberg)
• Van Ruysbroeck (van Ruisbroek)
• chaussée de Tervueren (Tervurenlaan)

Dit mag niet verward worden met de vele Vlaamse steden en dorpen, die werkelijk, naast de Nederlandse ook een Franse naam hebben

• Anvers (Antwerpen)
• Alost (Aalst)
• Louvain (Leuven)
• Malines (Mechelen)
• Ostende (Oostende)

Wallonië

Oude Vlaamse plaatsnamen die hier en daar langs de taalgrens in Wallonië te vinden zijn, hebben hun oude spelling behouden.

• Neerheylissem, niet Neerheilissem
• Nethen, niet Neten
• Opheylissem, niet Opheilissem
• Waterloo, niet Waterlo

De Nederlandse Taalunie heeft anderzijds een lijst gepubliceerd van alle Nederlandse namen voor Belgische plaatsen in Franstalig gebied: https://taalunieversum.org/taal/aardrijkskundige_namen/land/belgie.php Soms zijn dit van oorsprong Nederlandse namen die verfranst zijn:

• Klabbeek (Clabecq)
• Elzele (Ellezelles)
• Oostkerk (Oisquercq)
• Steenkerke (Steenkerque)

De meeste zijn echter wel te beschouwen als werkelijke andere namen

• Elch (Othée)
• Gulke (Goé)
• Liek (Oleye)
• Nudorp (Wihogne)

Een merkwaardige combinatie vormen

• Zullik (Bassilly)
• Opzullik (Silly)

Volgens de Taalunie worden de meeste Nederlandse benamingen voor Waalse steden “vrijwel alleen in Vlaanderen” gebruikt. Dit komt wellicht doordat de meeste plaatsen in Nederland niet of nauwelijks bekend zijn. Slechts de namen van de provincies en enkele grote of bekende steden zijn in het hele taalgebied gebruikelijk:

• Doornik (Tournai)
• Henegouwen (Hainaut), provincie
• Limburg (Limbourg), stadje in de provincie Luik
• Luik (Liège), hoofdstad van de gelijknamige provincie
• Namen (Namur), hoofdstad van de gelijknamige provincie
• Moeskroen (Mouscron)
• Nijvel (Nivelles), hoofdstad van Waals-Brabant
• Terhulpen (La Hulpe)
• Waals-Brabant (Brabant-Wallon), provincie

De aanduiding "vrijwel alleen in Vlaanderen gebruikelijk" van de Taalunie is wellicht wat willekeurig en dus betwistbaar. Sommige vertalingen die zogezegd vrijwel alleen in Vlaanderen gebruikelijk zijn, worden wel degelijk ook in Nederland gebruikt, zoals:

• Aarlen (Arlon), hoofdstad van de provincie Luxemburg
• Bergen (Mons), hoofdstad van Henegouwen

De aanduiding "vrijwel alleen in Vlaanderen gebruikelijk" betekent dus niet, dat de vertaling niet in Nederland gebruikt mag worden of dat in Nederland altijd de Franse naam gebruikt wordt. Zo zou het voor plaatsen waar in Wallonië faciliteiten voor het Nederlands gelden erg vreemd zijn om de Franse naam te gebruiken, terwijl de Nederlandse naam nog officieel gebruikt wordt en ook op de plaatsnaamborden staat aangegeven (langs de taalgrens van west naar oost):

• Komen (Comines)
• Waasten (Warneton)
• Dottenijs (Dottignies)
• Herzeeuw (Herseaux)
• Vloesberg (Flobecq)
• Edingen (Enghien)
• Mark (Marcq)
• Lettelingen (Petit-Enghien)

Brussel

In het tweetalige Brussels Hoofdstedelijk Gewest doet zich de meest eigenaardige situatie voor. Voor de officiële Nederlandse naam wordt een recentere spelling gebruikt, terwijl de Franstaligen de oude schrijfwijze als Franse naam blijven gebruiken.

• Beizegem (N) Beiseghem (F)
• Berkendaal (N) Berkendael (F)
• Bodegem (N) Bodeghem (F)
• Boondaal (N) Boendael (F)
• Dielegem (N) Dieleghem (F)
• Kantersteen (N) Cantersteen (F)
• Kraatveld (N) Craetveld (F)
• Heizel (N) Heysel (F)
• Harenheide (N) Harenheyde (F)
• Hof ter Mussen (N) Hof ter Musschen (F)
• Kalevoet (N) Calevoet (F)
• Laken (N) Laeken (F)
• Mijlenmeers (N) Meylemeersch (F)
• Maalbeek (N) Maelbeek (F)
• Oudergem (N) Auderghem (F)
• Ossegem (N) Osseghem (F)
• Poelbos (N) Poelbosch (F)
• Schaarbeek (N) Schaerbeek (F)
• Stokkel (N) Stockel (F)
• Ten Bos (N) Ten Bosch (F)
• Veeweide (N) Veeweyde (F)
• Waaienberg (N) Wayenberg (F)
• Watermaal (N) Watermael(F)

Sommige stations of bushaltes in Brussel zijn blijkbaar enkel in de oude spelling maar dat komt omdat ze naar een persoon verwijzen:

• Bockstael
• Stuyvenbergh

Soms is de Franse schrijfwijze wel iets of wat een meer Fransklinkende vorm:

• Bosvoorde (N) Boitsfort (F)
• Brussel (N) Bruxelles (F)
• Ukkel (N) Uccle (F)
• Vorst (N) Forest (F)
• Woluwe (N) Woluwé (F) is veel gebruikt, maar officieel ook Woluwe (F)

Frankrijk

Frans-Vlaanderen

In Frankrijk hebben oude Vlaamse plaatsnamen soms een zeer oude schrijfwijze, soms een ietwat verfranste vorm. Zie bijvoorbeeld:

• Dunkerque (Duinkerke)
• Hazebrouck (Hazebroek)

De Nederlandse Taalunie publiceerde een lijst met ruim 130 plaatsen in Frans-Vlaanderen met een Nederlandse naam, die in Frankrijk nog in een oudere spelling geschreven worden of die een Franse vertaling kregen.

Deze lijst richt zich vooral op de Franse Westhoek, het gebied waar van oudsher Vlaamse dialecten gesproken worden, en het grensgebied met Vlaanderen. Er zijn echter nog meer vertalingen, die niet in die lijst voorkomen, zoals:

• Caudescure (Koudeschure)
• Nortkerque (Noordkerke)
• Zutkerque (Zuidkerke)

Dat de Fransen meer naar de schrijfwijze dan naar de betekenis kijken, bewijst de manier waarop de plaatsnamen meestal uitgesproken worden; Hondschoote wordt zoiets als als "onsjot" of "ons kot", Zuydcoote iets als "zwietkot".

Bij sommige plaatsnamen is de Vlaamse herkomst in de geschreven vorm niet meer meteen merkbaar:

• Flêtre (Vleteren)
• Halluin (Halewijn)
• Nieurlet (Nieuwerleet)
• Sangatte (Zandgat)
• Wissant (Witzand)

Enkele Noord-Franse steden hebben naast de Franse naam ook een bekende Nederlandse naam, maar deze wordt vooral in een historische context gebruikt:

• Arras (Atrecht)
• Cambrai (Kamerijk)
• Thérouanne (Terwaan)
• Valenciennes (Valencijn)

Oost-Frankrijk

Dan zijn er in Oost-Frankrijk (Elzas-Lotharingen (nl), Elsaß-Lothringen (de), Alsace-Lorraine (fr)) nog veel West-Germaanse plaatsnamen, in het Duits, Elzassisch of Luxemburgs, die een Nederlandse spelling hebben, maar ook vaak op zijn Frans geschreven worden:

• Diedenhoven (nl), Diedenhofen (de), Diddenuewen (lux), Thionville (fr)
• Hagenau (nl, de), Haguenau (fr)
• Mulhuizen (nl), Mülhausen (de), Milhüse (elz), Mulhouse (fr)
• Saarburg (nl, de), Sarrebourg (fr)
• Saargemond (nl), Saargemünd (de), Sarreguemines (fr)
• Straatsburg (nl), Straßburg (de), Strossburi (elz), Strasbourg (fr)

Duitsland

In het grensgebied in het westen van Duitsland vinden we hier en daar ook een herkenbare Nederduitse/Nederlandse plaatsnaam, vooral in gebieden waar in het verleden het Nederduits/Nederlands de kerktaal en/of officiële taal was, zoals het Hertogdom Kleef, de Graafschap Bentheim en delen van Oost-Friesland:

• Kevelaer
• Straelen
• Hoogstede
• Eschebrügge
• Weener
• Steenfelde
• Veenhusen

Ook heeft de Nederlandse cultuur invloed gehad op de naamgeving van sommige plaatsen. Bijvoorbeeld in Oost-Friesland, waar veel plaatsen in de veengebieden eindigen op "-fehn", terwijl veen als grondsoort in Duits "Moor" heet.

Andere plaatsen hebben een hedendaagse Duitse naam naast een oude Nederlandse naam of schrijfwijze, die in Nederlandse teksten wellicht alleen nog plaatselijk of in een historische context gebruikt wordt:

• Bocholt (Boekholt)
• Emden (Embden)
• Emlichheim (Emmelkamp)
• Jülich (Gulik)
• Geldern (Gelderen)
• Herzogenrath ('s-Hertogenrade)
• Leerort (Leeroord)

In een aantal gevallen is de Nederlandse naam echter nog steeds gebruikelijk:

• Aken (Aachen)
• Emmerik (Emmerich)
• Kleef (Kleve)
• Köln (Keulen)
• Nürnberg (Neurenberg)

Een twijfelgeval vormt het grensdorpje Tüddern in de Selfkant of Zelfkant, een gebied ten oosten van Sittard dat tussen 1949 en 1963 bij Nederland hoorde als het "Drostambt Tudderen". De Nederlandse naam Tudderen wordt nog steeds veel gebruikt, hoewel de Taalunie deze vorm niet vermeldt.

Als de naam helemaal uit de tijd geraakt is wordt de Nederlandse exoniem - vaak ook de oude Nedersaksische schrijfwijze -, toch eerder een rariteit die haast uitsluitend nog in achternamen is terug te vinden:

• Düsseldorf (Dusseldorp)
• Osnabrück (Osnabrugge)