Nederlands/Spelling/Alternatieve spelling

Alternatieve spellingen in het Nederlands is de verzamelnaam voor alle spellingen die afwijken van de officieel door de daartoe opgerichte Nederlandse vastgestelde Nederlandse spelling, zoals die bij wet voor overheid en voor schoolexamens is voorgeschreven.

Geschiedenis

In het verleden ontstonden de meeste schrijfwijzen zonder regels of doel; men schreef op wat men hoorde. Met het ontstaan van een standaardtaal werd ook een standaardspelling steeds gewenster. Dat is een proces van eeuwen geweest, waarin de gebruikelijkste vormen het doorgaans overleefden; dat waren vaak de vormen die in veelgelezen boeken werden gehanteerd.

Begin negentiende eeuw ontstonden er voor het eerst afspraken voor het hele taalgebied. Vanaf dat moment waren er mensen die bewust van de algemene norm afweken. Het eerste bekende voorbeeld was Willem Bilderdijk. Schrijvers hebben sindsdien de traditie in ere gehouden om deels eigen regels te hanteren. In het begin van de 20e eeuw bijvoorbeeld hanteerde de Vlaamse schrijver Paul Van Ostaijen in zijn gedichten en boeken de spelling zoals in 1891 voorgesteld door R.A. Kollewijn. Een bekend voorbeeld is ook Het leven is vurrukkulluk van Remco Campert uit 1961. Tot slot houdt Harry Mulisch er eigen regels op na, zoals het met een kleine letter schrijven van woorden als oostenrijks.

Subculturen

Alternatieve spellingen worden vaak gehanteerd in een subcultuur om al lang ingeburgerde uitheemse woorden nog meer te vernederlandsen; zo werd ooit voorgesteld om citroen voortaan te spellen als sitroen. Soms kent een op deze manier alternatief gespeld woord een zo grote verspreiding, dat het later in die vorm officieel wordt; dat is ooit met sjans gebeurd, later met wiet en nog later met phishin].

De bekendste subcultuur waarin alternatieve spellingen worden aangetroffen is de reclamewereld. Nog altijd zijn schrijfwijzen als aktie, buro, kado en kontakt daardoor vrij algemeen. Ook de aaneenschrijfregels voor samenstellingen worden in advertenties vaak bewust genegeerd.

Daarnaast kan een alternatieve spelling informaliteit aangeven en/of ironisch bedoeld zijn: sjiek is een wat ironisch aandoende "vulgarisering" van het elitairdere chic, en daarmee tegelijkertijd een stijlfiguur.

Voorkeurspelling

In het Groene boekje van 1954 werden van allerlei woorden twee spellingen gegeven, de voorkeurspelling en een alternatieve (ook wel "toegelaten spelling" genoemd). Dit betrof vooral bastaardwoorden, en het verschil tussen voorkeur en alternatief zat veelal in c versus k. In Vlaanderen werden – niet alleen in subculturen – veel vaker de k-varianten gebruikt dan in Nederland en toen in 1996 de officiële alternatieven werden afgeschaft was dat in Vlaamse media sterker te merken dan in Nederlandse. Rond c en k zitten er overigens veel merkwaardigheden in de officiële spelling. Compressor was de voorkeurspelling, maar tussen 1954 en 1996 was kompressor ook officieel. Echter, kompres was en is de enige spelling voor een drukverband, terwijl er al tientallen jaren een vaktijdschrift voor drukkers bestaat dat Compres heet. (Kompres zetten is de vakterm voor zetten zonder (extra) interlinie.) Bij de drukkers komt alternatief dus neer op archaïscher.

Alternatieve spelling van leenwoorden

Veel alternatieve spellingen zijn ook te vinden bij ontleningen uit andere talen. Schrijvers die hun talen kennen zullen in Franse uitdrukkingen vaak de volgens Fransen correcte accentjes gebruiken, terwijl een ambtenaar met zo'n accentje een "fout" zou maken omdat het Groene Boekje het woord zonder accent vermeldt. Een andere kwestie zit in de spelling van Griekse namen waar graecisten/graeci (m/v) soms liever een k, dus een Griekse kappa, gebruiken dan een in wezen Latijnse c. Bij spellingen als Leucippus (met Latijnse c en -us), Leucippos (met Latijnse c en Griekse -os) en Leukippos is het goed verdedigbaar de laatste spelling de beste transcriptie van de naam van de Griekse filosoof te vinden.

Fonetische schrijfwijzen

In de periode 1970-1979 werd in links-alternatieve hoek de uitgang -isch in bijvoeglijke naamwoorden vaak vervangen door de fonetische uitgang -ies, Kollewijn volgend. Voorbeelden zijn te zien in de namen van het Simplisties Verbond van Van Kooten en De Bie en de Socialistiese Partij (thans Socialistische Partij). Deze afwijkende spelling werd soms spottend de kommunistiese spelling genoemd, waarbij de k volgens het Groene boekje overigens wel was toegestaan.

Begin jaren '80 ging de muziekband Doe Maar nog een stap verder, eerst experimenteel, met titels als "Sinds 1 dag of 2" en "Nix voor jou" (op Skunk, 1981), maar al gauw rücksichtlos op het fonetische pad, met (op 4us, 1983) songteksten als "Ik loop mun lul achterna" en "Lajéninaja". Dat laatste, vertaald naar de gangbare spelling, betekent "Laat je niet naaien".

Als grootste bezwaar tegen de puur fonetische aanpak werd toen duidelijk dat iedereen ook nog eigen ideeën over de juiste uitspraak bleek te hebben. De fonetische weg kan door de uitspraakvariatie dus niet leiden tot spellinguniformiteit. Deze uitspraakvariatie is zowel individueel als regionaal. Hoe meer de spelling streeft naar het fonetische, hoe meer een keuze zal moeten worden gemaakt tussen welke regio als "standaard" zal moeten gelden en welke als afwijkend zal worden beschouwd.

Vereniging voor Wetenschappelike Spelling (VWS)

De Vereniging voor Wetenschappelike Spelling streeft naar een fundamentele spellingwijziging en naar meer vrijheid en tolerantie op spellinggebied. Bovendien vindt ze dat spelling overgewaardeerd wordt.
"Goet Gespelt" is de naam van een alternatieve spelling die door VWS wordt voorgesteld. Daarbij is getracht een te grote breuk met de huidige spelling te vermijden. De veranderingen blijven dan ook voor een belangrijk deel binnen het kader van de gevestigde spellingtraditie. VWS vindt dat Goet Gespelt op elke school onderwezen zou moeten worden, zodat meer aandacht en tijd besteed kan worden aan het overige taalonderwijs, dat wil zeggen: onderwijs in luisteren, spreken, lezen en stellen.

De twaalf veranderingen in Goet Gespelt (ten opzichte van de huidige spelling van het Nederlands):

1	[t] = t	(de hont, hy wort)
	[d] = d	(hy lade, 't gas brande)
2	[p] = p	(ik hep, klup, rip)
3	ch wordt g of gg	(hy lagt, peg, lugt, liggaam)
	sch blijft sch	(schaap)
4	[ee] in open lettergrepen = e	(twede, ideën, onderzeër)
	[ee] aan het eind van een woord = ee	(dinee, twee, zee, privee)
5	[ie] in open lettergrepen = i	(diren, vize, kniën)
	[ie] aan het eind van een woord = ie	(junie, alibie, nassie, wie)
6	ei en ij worden y	(hy, lyden, karwy)
	ei blijft ei in ei, mei, zei, zeiden
7	au wordt ou	(blou, noueliks, outo)
8a	de lidwoorden "een" en "het" en het voornaamwoord "het" worden "'n" en "'t"	('n kist, 't huis, 't regent)
8b	het achtervoegsel -lijk wordt -lik	(mogelik, vrolike)
9	de lange klinker van "blèren" wordt ook in andere woorden met è gespeld	(bè, sère, literèr)
10	ò wordt gebruikt in woorden als kontròle, ròze, zòne, ò
11	zogenaamde "stomme letters" worden afgeschaft	(tuis, amt, vrou, leew, lewen, niwe, ertesoep, staatschult)
12	zogenaamde "bastaardwoorden" worden gespeld volgens het Nederlandse spelsysteem	(kado, joga, simpatie, medise, kondisie)

De vereniging geeft in eigen beheer het verenigingsblad VWS-Niews uit en heeft een eigen webstek.

Tegenwoordig

Sinds de opkomst van nieuwe communicatievormen als sms, instant messaging en weblogs (blogs) zijn ook daar subculturen ontstaan waarin woorden bewust anders worden geschreven, zoals pheauteau in plaats van foto. Heel opzettelijk wordt de gangbare spelling niet aangehouden, ofwel om letters uit te sparen, ofwel met humoristische of andere groepscultuurbevestigende motieven. Meestal wordt het woord vereenvoudigd of fonetisch weergegeven, bijvoorbeeld: 'Heb je mijn meeltje niet ontvangen?'

Deze bewuste spellingverrijking kan dienen om de onderlinge groepsband te versterken en zo een nieuwe culturele identiteit te creëren, die zich distantieert van de cultuur van voorgaande generaties of andere groepen. Dit is sinds eeuwen de drijvende kracht achter taalvernieuwing, en al even lang verguisd als taalvernieling.

Actualisering

De Nederlandse Taalunie had met de actualisering van de Woordenlijst Nederlandse Taal (het Groene Boekje) in 2005 meer uniformiteit voor ogen. Het naast elkaar bestaan van een voorkeursspelling en een alternatieve spelling, was in 1996 al afgeschaft; nu moest de officiële spelling zelf nog consequenter worden. Tegen het resultaat is echter veel verzet gerezen, waardoor sommige mensen alle regels ter zijde hebben geschoven en andere zich achter de wat lossere norm van het Witte Boekje (met meer ruimte voor spellingvarianten) hebben geschaard. Desondanks kent het Nederlands nu wel één officiële spellingnorm, waar dat bijvoorbeeld in Duitsland is mislukt doordat de deelstaten daar onenigheid hebben over de juiste spelling – de wijzigingen daar zijn veel ingrijpender geweest en hebben dus meer weerstand opgeroepen.

In tegenstelling tot wat wel wordt gedacht hebben ook het Engels en het Frans te maken met alternatieve spellingen. Niet alleen in het heden (bijvoorbeeld de verschillen tussen Brits- en Amerikaans-Engels, maar ook in het verleden; Shakespeare schreef bijvoorbeeld veel woorden anders dan we ze nu aantreffen. Hij staat er ook om bekend veel woorden aan de Engelse taal te hebben toegevoegd (zogeheten neologismen).