Schaken voor gevorderden/Visualisatie

Dit boek is in ontwikkeling. Volg de wijzigingen door bij elk hoofdstuk op de ster te klikken of gebruik de toetscombinatie [alt+shift+w].

Leerbasis

Basisvaardigheid

Een van de eerste stappen in het leren van het leren van schaken is je te trainen in visualisatie. Met visualisatie wordt hier bedoeld het kunnen creëren van een plaatje in je hoofd. In de Amerikaanse miniserie The Queen's Gambit zien we de hoofdrolspeelster Beth Harmon dit doen op het plafond van haar slaapzaal. Grootmeesters in schaken zijn hier bijzonder sterk in wat terug te zien in simultaan schaken of geblindeerd schaken. Niet alleen maakt dit het brein mogelijk partijen in het hoofd bewust of onbewust te spelen, maar het sterkt ook het opslaan van een opstelling of partij. Met andere woorden je kunt makkelijker, sneller en veel meer schaakopstellingen onthouden. Visualiseren sterkt het geheugen enorm (zie geheugenpaleis). Als je visualiseren niet goed ontwikkelt dan is het leren van allerlei schaakposities en strategieen veel minder effectief. Het is alsof je door een kapotte versnellingsbak in de eerste versnelling naar Rome rijdt, terwijl je beter eerste de versnellingsbak kunt repareren. Visualisatie legt een noodzakelijke basis voor het leren van schaken. Visualisatie leer je vanzelf door veel te spelen, puzzels op te lossen en te studeren, maar je kunt een hogere versnelling inzetten.

Basisproblemen

Werken aan je visualisatie is van belang als je merkt dat

je combinaties van zetten keer op keer in je hoofd opnieuw doorrekent omdat je ze onvoldoende vertrouwt.
tijdsmanagement een terugkerende angst oproept (doorrekenen kost teveel tijd).
je op de gok zetten doet en dan maar kijkt of de combinatie goed uitpakt.
je blunders maakt die je na een tegenzet meteen zelf ziet.
je steeds op het schaakbord moet kijken om de opstelling voor de geest te halen.
de gemaakte voorstelling vaag is of niet blijkt te kloppen (je hebt wat over het hoofd gezien).

Basisinzicht

Visualiseren is een krachtig hulpmiddel bij het leren. "Eén beeld zegt meer dan duizend woorden". Een opstelling in je hoofd voorstellen is wat het brein van nature doet en daarna om te communiceren daarover wordt het in woorden vertaald schaaknotatie) Het belang van beelden is een recente ontwikkeling als uitbreiding op de prikkel-reactie benadering uit het behaviorisme. Complexe systemen (zoals schaken) kun je beter doorgronden door het beschouwen in termen van objecten die met elkaar zijn verbonden (zie Objectgeoriënteerd onderwijs). Visualisatietechnieken zijn belangrijk in het doorgronden van het onbewuste dat met complexiteit veel minder moeite heeft dan het bewuste. Vandaar dat in hypnotherapie visualisatietechnieken worden ingezet om mensen inzicht te geven in wat er onbewust speelt. Deze technieken zijn van cruciaal belang voor een topschaker om te beheersen. Er is een directe relatie tussen de stappen die je kunt doorrekenen en de kracht van je visualisatietechniek.

Leermethode

Breintraining

Visualiseren is in feite de kwaliteit van een brein om neurale representaties (beelden, maar ook geluiden, geuren, gevoelens, tast) te maken waarmee een organisme zijn toekomst kan voorspellen en daarop zijn huidig gedrag effectief kan afstemmen. Deze voorstellingen in het hoofd ontstaan spontaan, maar bij bewuste wezens als de mens kunnen die ook worden gemanipuleerd. Visualiseren kan dus worden ingezet als krachtig hulpmiddel bij het schaken als we die manipulatie beter beheersen. Dit doen we door het brein daarin te trainen.

Je kunt merken als schaker dat investeren in beter visualiseren een uitkomst is, als je merkt dat je opstellingen goed kunt beoordelen en geschikte vervolgzetten kunt vinden, maar dat niet in je hoofd lukt of meerdere zetten vooruit, zonder dat je dat op een fysiek bord of computer simulatie voor je ziet. Ook topatleten gebruiken visualisatie om hun techniek en motivatie te verbeteren.

Hoe kunnen we ons brein trainen om beter opstellingen in ons hoofd voor te stellen als ook de beweging van de schaakstukken van de ene naar de andere opstelling? Dit is nodig - behalve bij oefenen met een ander of de computer - omdat de spelregels geen ruimte bieden om tijdens een wedstrijd de stukken terug te verplaatsen. Je kunt dus alleen fantaseren over allerlei schaakcombinaties, zonder dat je die mag uitproberen tijdens de schaakpartij door de fysieke schaakstukken aan te raken.

Isolatie

In "normale" schaaktrainingen gebruik je de visualisatie samen met andere vaardigheden. Om visualiseren te ontwikkelen is het aan te raden deze vaardigheid zo veel mogelijk te isoleren (vergelijk het met vrije trappen nemen bij het voetbal). In de oefeningen ben je dus ook niet bezig met het selecteren van de juiste zet of het doorrekenen van variaties. Tijd is ook geen factor, dat wil zeggen dat je streven is dat visualiseren steeds sneller gaat, maar je gaat pas verder als je visualisatie zo scherp mogelijk is, niet als er een bepaalde tijd is verlopen. Pas als de visualisaties scherp, diep genoeg en snel zijn, combineer je de andere vaardigheden omdat dan juist het aanspreken van meerdere vaardigheden als leermethode een groter leereffect heeft. Als de versnellingsbak eenmaal gerepareerd is, dan is het slimmer om vol gas naar je eindbestemming te gaan.

Je kunt dit vergelijken met de schaakstrategie dat je als je een materieel voordeel hebt gehaald (visualisatie in dit geval), je eerst focust op het ontwikkelen van je andere stukken (vaardigheden) zodat ze samen spelen alvorens je verdere voordelen probeert te vergaren (je weer focust op een vaardigheid). Wees niet terughoudend even een vaardigheid uit te schakelen (opgeven van een schaaktuk), als je leerproces (de koning) in gevaar is.

Des te scherper je in je hoofd de opstellingen kunt vormen, des te beter ben je in visualiseren. Om een goede schaker te worden is het van belang dat die scherpte sterk ontwikkeld is. Een manier om dat ook te ontwikkelen is blind te spelen. Als vanuit de beginopstelling nieuwe opstellingen visualiseren te lastig is, vanwege de vele stukken, dan kan men ook starten het eindspel, met steeds meer overgebleven stukken.

Hoe check je of je visualisatie scherp is, want je mentale voorstelling hoeft niet perse exact gelijk te zijn aan de voorstelling die via je ogen binnenkomt. Het gaat erom dat je mentale voorstelling exact genoeg is om die te vertalen naar het schaken. Net als je brein een beeld in woorden omzet, hoeft het beeld geen exacte kopie te zijn van wat je ziet. Het gaat erom dat wat je in het hoofd "ziet" exact te vertalen is naar wat je op het schaakbord echt ziet. Uiteraard wordt de energie voor het vertalen minder als de beelden veel overlap vertonen.

Je hoeft niet - zeker niet bij het aanleren - ingewikkelde schaakposities en tactieken in te bouwen. Gebruik gewoon bekende eindspellen of openingen die je in je hoofd laat ontstaan door alleen naar de schaaknotaties te kijken. Dan check je vervolgens tussendoor (steeds grotere aantal tussen-zetten) of je visualisatie nog klopt. Klopt ie niet of is de stelling in je hoofd niet scherp, ga dan terug en begin opnieuw.

Je kunt ook proberen in je hoofd voor te stellen dat je een paard van een bepaald veld bijvoorbeeld a1 naar h8 in je hoofd moet laten springen. En dan pak je een ander begin- en eindveld. Als je dat onder de knie hebt kun je hindernissen opwerken (schaakstukken) beginnend bij één en steeds eentje meer. Eerst eigen stukken, maar later ook stukken van de tegenstander (die dus bepaalde velden bewaken).

Naarmate men beter wordt in het scherp visualiseren van steeds meer schaakzetten, dan is het ook van belang dit te versnellen. Immers, schaken is ook aan denktijd verbonden. De eerste selectie van zetten die het overwegen waard zijn, wordt gedaan door het onbewuste.

Leeroefeningen

Opbouw

Een opbouw die je kunt inzetten op volgorde van ontwikkelingsniveau is als volgt (ga pas naar het volgend niveau als je de huidige onder knie hebt). Doe de stappen minimaal een paar minuten en een paar keer per dag.

Zet een witte dame op een fysiek schaakbord op de beginpositie. Bestudeer de dame zo lang dat je zeker weet elk detail te hebben opgeslagen.
Sluit dan je ogen en probeer het beeld vast te houden. Wanneer het vaag is of vaag wordt, ga je naar de vorige stap terug.
Als de dame eenmaal scherp is en blijft in je hoofd, probeer dan de vier velden links van de dame erbij in je hoofd te "branden" op dezelfde manier als de voorgaande stappen.
Breid de visualisatie steeds verder uit door steeds meer lege velden toe te voegen. Van linksonder tot uiteindelijk rechtsboven.
Daarna breid je de visualisatie uit door de dame op steeds andere velden te verplaatsen.
Vervolgens vervang je de witte dame door de witte koning, de lopers, de paarden, de toren en als laatste de pionnen.
Dan zijn de zwarte stukken aan de beurt in dezelfde volgorde dus beginnend met de dame op d8.
Bekijk een 2d (computer) schaakbord met enkele stukken en probeer elk detail (veld) te onthouden.
Pak een fysiek schaakbord en zet de opstelling erop. Bij een fout ga je terug naar het vorig niveau.
Sluit dan je ogen en reconstrueer het schaakbord. Probeer zoveel mogelijk details in de visualisatie mee te nemen; zoals de kleuren van het veld en uiteraard de posities van de schaakstukken.
Bekijk de opstelling op het fysieke schaakbord en probeer het nu in 3D voor te stellen. Pak als je dit scherp kunt (genoeg details) een stuk op en zet hem weer neer. Dan draai je in je gedachten het schaakbord, speel ermee en met de stukken. Als ook dit makkelijk gaat, dan zet het schaakbord op een tafel van een schaaktoernooi. Laat het licht van de lampen schaduw werpen op de schaakstukken.
Herhaal de voorgaande oefeningen met de ogen open!
De volgende stap is jezelf in de scène te gaan brengen; word een deelnemer in plaats van een toeschouwer. Dus niet meer denken over een schaakbord, maar jezelf met die stukken op het schaakbord aan het spelen. Probeer ook andere sensaties als de tast van het schaakstuk, de geur van het hout van het schaakbord en het geluid van een stuk dat wordt neergezet en de tijdklok die een tik krijgt.
De laatste stap is je tegenstander in beeld erbij te nemen, net als de overige deelnemers van het schaaktoernooi.

Als je moeite hebt om scherpe beelden te vormen in je hoofd kun je de beeldende kunst inzetten. Bijvoorbeeld zo:

Teken op papier met de hand een schaakbord met een opstelling. Doe dit eventueel ook met de computer (gebruik een tekenprogramma en geen schaakprogramma).
Snij schaakstukken uit hout.
Boetseer schaakstukken van klei.

Niveau 1

Fixeer je aandacht op de beginopstelling. Kijk er zo lang naar totdat ie in je hoofd "verschijnt" als je je ogen dicht doet.

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Beginopstelling

Probeer de opstelling voor te stellen na de volgende zetten (wacht na elke zet totdat je scherp in je hoofd de nieuwe opstelling hebt):

c4 e6
d4 d5
Nc3 c6

Oplossing

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Visualisatie na drie zetten: Semi-Slav Defense: Accelerated Move Order

Deze oefening kun je goed met jezelf doen door alleen schaakzetten te verzamelen (zonder uiteraard plaatjes van de opstelling). Probeer het aantal zetten steeds verder uit te breiden.

Laten we vanuit deze opstelling nog drie zetten verder gaan:

e3 Nd7
b3 Ngf6
Bb2 Bd6

Oplossing

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Visualisatie na zes zetten: Semi-Slav Defense: Accelerated Move Order

Bronnen

Verdieping

De volgende open en gratis bronnen kunnen helpen bij verdere verdieping in deze materie:

Soort	Bron	Link	Beschrijving

Verwijzingen

Personen

Organisaties

Begrippen

Referenties