Schilderen/Penselen en kwasten

Met een paletmes of zelfs met je handen of direct uit de tube kan je schilderen, maar de meeste mensen gebruiken kwasten of penselen.

De aanschaf

Als beginnend schilder moet je naast verf natuurlijk ook penselen aanschaffen. Houd rekening met de volgende vuistregels:

Koop de beste penselen die je je kan veroorloven, vraag advies in de winkel. Duur is niet altijd beter, want duur marterhaar is niet noodzakelijk. Maar een goedkope penseel zal je teleurstellen, de haren kunnen loslaten, of de bus kan los gaan zitten.
Koop een grote maat, bijvoorbeeld 25 mm breed. Kleine penselen zouden je kunnen dwingen klein en petieterig te gaan werken.
Koop voor olieverf van elke penseel of kwast twee dezelfde. Dat is prettig bij het gebruik. De ene gebruik je dan bijvoorbeeld voor de donkere partijen, de ander voor het licht.

Verschil tussen een kwast en een penseel

Voor een penseel wordt meestal zacht haar gebruikt. Een kwast heeft stugger haar, bijvoorbeeld varkenshaar. Met kwasten van varkenshaar blijft je verfstreek beter zichtbaar. De stugge haren houden het water of het oplosmiddel niet zo goed vast. Met een zachte penseel krijg je een zacht en glad oppervlak. Deze penselen kunnen vooral de sterker verdunde verf goed vasthouden.

Naast penselen en kwasten om te schilderen, zijn er speciale kwasten, ook wel spalters genoemd, om te vernissen. Hiermee kan je ook een groot oppervlak snel een kleur geven.

Synthetisch of natuurlijk haar

Penselen van Kolinsky marterhaar

Oorspronkelijk werden penselen vooral gemaakt van haren van dieren gebruikt. Tegenwoordig zijn er ook penselen van synthetisch haar.

Stugge penselen worden gemaakt van varkenshaar. De beste kwaliteit varkenshaar is het Chinese Chungking varkenshaar, dat zeer veerkrachtig is. Dit varkenshaar is wit. Gewoner varkenshaar is geelachtig.

Voor olieverf zijn zachte penselen van synthetisch haar onovertroffen. Vooral prettig is dat de haren veel minder slijten dan penselen van bijvoorbeeld marterhaar. Bovendien zijn synthetische penselen goedkoper en makkelijker schoon te maken.

Sommige soorten kunnen echter zelf geen water bevatten en zijn daardoor minder geschikt voor aquarel. De betere synthetische uitvoeringen zijn soms net als penselen van echte haren gemaakt met een buik (dat wil zeggen dat er een iets dikker gedeelte is). Als het haar heel lang en dun is kunnen de synthetische penselen soms wedijveren met eekhoorn- of geiteharen. Voor aquarelleren voldoen geiteharen, eekhoornharen of marterharen penselen heel goed.

De beste soorten haar voor dunne verfsoorten zijn die van de marter of de eekhoorn. De penselen zijn gemaakt van de lange flexibele haren uit de staart van deze beestjes. De duurste versie is Kolinsky-haar, dat afkomstig is van wintervacht van de staart van de Mustela Sibirica, een martersoort uit Siberië. Ook dassenhaar wordt gebruikt. Een goedkoper alternatief voor marterhaar is runderhaar, afkomstig van de oren van runderen.

Nieuwe penselen

Nieuwe penselen hebben meestal een vrij harde beschermlaag, die de haren bij elkaar houdt. Voor het eerste gebruik kan dat verwijderd worden met water.

Vorm van de penseel

Penselen zijn er in meerdere vormen, zoals:

Rond en overal even dik. Met deze penseel kan je gelijkmatige lijnen trekken, maar je kan er ook kleine accenten mee plaatsen.
Rond, dik van onderen en eindigend in een punt. Met deze penseel kan je variëren in de dikte van je lijnen, en je kan er ook heel fijne details mee schilderen.
Plat en recht, met lange of korte haren, goed om vlakken te vullen.
Plat en afgerond, eindigend in een punt (kattentong genoemd). Heel veelzijdig.
Plat en afgeschuind, soms handig voor bepaalde details.
In de vorm van een waaier, bedoeld om te "dassen", de verf heel zacht uit te vegen. Daarmee kan je heel zachte kleurovergangen bereiken. Maar zo een waaier kan je ook gebruiken om met weinig verf parallelle lijntjes te maken, bijvoorbeeld om gras te suggereren.
Lang en dun, "slepers" genoemd. Deze penselen zijn geschikt om lange, vloeiende, lijnen te schilderen.

Verschillende penseelvormen

Een goed penseel van natuurlijk haar is "interlocked", de haren staan gebogen naar het midden, waardoor het penseel zijn vorm goed behoudt.

Penselen met lange haren geven een vloeiender penseelstreek dan penselen met korte haren. De vorm van de punt van de penseel bepaalt of je penseelstreek rechthoekig is of afgerond.

Voor kleine details of lijnen is het handig om een ronde penseel te gebruiken. Voor het opvullen van vlakken of het aanbrengen van losse toetsen is een platte penseel beter geschikt. Veel schilders vinden een kattentong heel prettig. Een uitwaaierende penseel gebruiken veel schilders niet, maar sommigen vinden het een fijne penseel voor subtiele, zachte effecten, om gras of de vacht van dieren te schilderen. Voor lange lijnen met zeer sterk verdunde verf is een sleper geschikt. Dikke zachte penselen zijn geschikt om te glaceren, of om een egale en gladde ondergrond op te zetten.

De punt van een goede ronde penseel is altijd klein, dus om een mooie dunnen lijn te trekken kan je net zo goed een dikke penseel gebruiken als een dunne. Het voordeel van een dikke penseel is dat er meer verf inzit, de verf is dus minder gauw op, en je kan er een langere lijn mee trekken zonder onderbrekingen.

Breedte van de penseel

De breedte (bij een platte penseel) of de dikte (bij een ronde penseel) wordt uitgedrukt in mm. Het is prettig om verschillende maten te hebben. De breedste worden gebruikt voor grote vlakken en bij de eerste opzet van het werk. De smallere voor de details. De breedste kwast wordt "spalter" genoemd. Deze is heel geschikt om snel je ondergrond van een kleur te voorzien.

De grootte van de penseel wordt meestal aangegeven door een getal op de steel. Deze nummering is niet gestandaardiseerd, verschillende fabrikanten gebruiken andere codering voor de maat. Zo kan een kwast nr. 6 een breedte hebben van 9 mm. De kleinste penselen krijgen een aanduiding met meerdere nullen, bijv. 00000.

Lengte van de steel

Penselen voor olieverf en acryl hebben traditioneel een lange steel, die voor aquarel een korte steel. Er is echter geen bezwaar om ze door elkaar te gebruiken. Het idee van een lange steel is dat de schilder meer afstand van het werk kan nemen tijdens het schilderen. Daardoor houd je meer overzicht, maar het nadeel is dat je minder nauwkeurig kan schilderen.

Maar let op: als je een echte aquarelpenseel hebt, gebruik die niet voor olieverf of acryl; de penseel kan daardoor beschadigen. Vaak is het lastig om alle olieverf of acrylresten uit het penseel te verwijderen.

Penseel vasthouden

Hoe je je penseel vasthoudt is een kwestie van smaak en voorkeur. Sommigen houden een lang penseel aan het eind vast, anderen halverwege of bij de bus. Als je een penseel bij het eind vasthoudt, neem je automatisch meer afstand van het schilderij en houd je het overzicht. Het penseel halverwege vasthouden, laat je dicht bij het werk komen, zodat je de details beter kan zien en schilderen.


	Mogelijk een zelfportret van Artemisia Gentileschi, rond 1630.	Renoir, portret van zijn collega Frédéric Bazille, 1867
	Artemisia houdt het penseel halverwege vast. De vrouwelijke schilder heeft zichzelf van boven geschilderd. Wellicht heeft ze een truc met spiegels gebruikt voor dit ongebruikelijke standpunt. Let op de sterke lichtplek op het décolleté. Dit trekt direct de aandacht. Artemisia schildert in de maniëristische stijl van Caravaggio, met zeer veel donker en weinig licht. In het portret door Renoir houdt de schilder zijn penseel bijna bij de punt vast. Kijk eens hoeveel aandacht Renoir geeft aan de achtergrond en de stoel. Deze zijn vrijwel met net zoveel detail geschilderd als het onderwerp zelf en zijn ook interessant om naar te kijken. De impressionisten zoals Renoir wilden immers de werkelijkheid goed weergeven.

Materiaal van de steel

De steel van een penseel is vrijwel altijd van hout. Bij de luxere penselen is de steel glad gelakt. Een gelakte steel ligt prettiger in de hand. Bovendien kan een gelakte steel beter worden schoongemaakt. Goedkope varkensharen kwasten hebben vaak een ongelakte steel, maar bij veel gebruik worden deze vanzelf glad en fijn om vast te houden. Eventueel kan je ongelakte houten penselen zelf invetten met een beetje lijnolie.

De bus

De haren van het penseel zitten vastgeklemd in een metalen bus. De beste penselen hebben een naadloze bus. Een bus met een naad is makkelijker te maken, maar kan openbarsten als de steel uitzet. Hout zet bijvoorbeeld flink uit als het nat wordt. De bus moet sterk genoeg zijn om die uitzetting te weerstaan.


	Vicente López Portaña, portret van de schilder Goya (1826)	Portret van María Cristina de Borbón-Dos Sicilias uit 1830, ook door Vicente López Portaña
	Goya heeft op dit portret vier penselen vast, die hij om en om gebruikt, gezien de verf die er op zit. Kijk ook eens hoe dit portret geschilderd is. Het schilderij heeft grote contrasten in licht en donker, zeer diepe schaduwen en een spierwitte glansvlek in het oogwit. Als je het schilderij groot in beeld brengt, is de penseelstreek te zien, bijvoorbeeld in het voorhoofd. Verschillende verflagen zijn nat-in-nat over elkaar gezet, totdat de schilder tevreden was. Let ook eens op de kleuren in het haar. Het lijkt grijs, maar naast wit en grijs zitten er roze en blauwe lijnen in. López Portaña was in zijn tijd een zeer geliefde portretschilder. Hij heeft dit portret van zijn collega Goya veel spontaner geschilderd dan andere portretten, zoals het portret ernaast van een dame uit de royalty.

Hoeveel penselen zijn nodig?

Voor aquarel zijn 2 penselen meestal voldoende, een dikke en een dunne.

Voor olieverf en acryl is het prettig om meer penselen te hebben, van verschillende maten. Olieverfschilders zullen bovendien meer exemplaren van dezelfde maat willen hebben. Olieverf blijft lang nat, en je kan per kleur een penseel gebruiken tijdens het werken. Voor acryl moeten de penselen toch vaak uitgespoeld worden, om indrogen van de verf te voorkomen; dan is het niet zinvol om veel penselen te hebben.

Bijzondere kwasten of penselen

Het is leuk om eens te experimenteren met een kwast zoals die voor huisschilderwerk wordt gebruikt, met grote streken op een groot doek. Of met een spons, daarmee wordt een bijzondere structuur verkregen. Met een stugge oude tandenborstel kan je het ook eens proberen.

Penseelstreek en penseeltechniek

De streek van je penseel mag best zichtbaar blijven in het schilderij. Varieer met de richting, de druk en de hoeveelheid verf om een levendig schilderij te maken. Als je de neiging hebt om te precies te werken, neem dan eens een veel grotere penseel ter hand. In het begin moeilijk, maar de aanhouder wint!

Met een droog penseel kan je makkelijk wat willekeurige details aanbrengen, zoals gras. Duw de haren van de penseel uit elkaar en breng weinig verf aan om zo een effect te bereiken.