Schilderen/Schaduw

Wat is een schilderij zonder schaduw? Licht is belangrijk in je schilderij, maar schaduw misschien wel belangrijker. Zonder schaduwen geen driedimensionale vormen. Zonder schaduw in je landschap is er geen structuur. Zonder schaduw is er geen diepte.

Wil je als beginnend schilder de schaduw onder de knie krijgen, dan is dat vooral een kwestie van heel veel kijken. Er zijn twee soorten schaduwen:

• De slagschaduw die een voorwerp werpt op andere voorwerpen, op de grond, op een muur etc.
• Elk voorwerp (tenzij van voren door licht beschenen en afgebeeld) heeft een schaduwzijde, het gedeelte dat niet aan direct licht wordt blootgesteld. Deze schaduw is van groot belang om de vorm van het voorwerp weer te kunnen geven. Zonder eigen schaduw wordt het voorwerp plat.

Slagschaduw

De diepte van schaduw

Schaduwen zijn vrijwel nooit volledig zwart. De schaduwen zijn het diepste als het licht afkomstig is vanaf één puntvormige bron, bijvoorbeeld de zon of een kaars.

	David Teniers II, 17e eeuw	Anton von Werner, 19e eeuw
	In het linker schilderij is de schaduw onder de tafel tamelijk zacht. Wellicht is het bewolkt weer buiten, of hangt er vitrage voor de ramen. In het rechter schilderij, waar het tafereel is verlicht door enkele lichtbronnen, is de schaduw onder de tafel zeer donker.

In fel zonlicht zijn de schaduwen in een landschap heel diep en bijna zwart. Op een bewolkte dag zijn de schaduwen zachter.

	Willard Metcalf (1858–1925) Sunlight and Shadow	Vincent van Gogh (1853–1890) Olijfbomen
	Op deze twee schilderijen is het verschil tussen enerzijds een zonnige dag, met zeer scherpe, donkere schaduwen, en anderzijds een bewolkte dag, met zachte, bijna niet zichtbare schaduw, heel duidelijk te zien.

Kernschaduw

Daarnaast kennen we de "umbra" en de "penumbra". De umbra ook kernschaduw of slagschaduw, is het donkerste, binnenste gedeelte van een eigenschaduw van een voorwerp. Het is dat gedeelte van de schaduw waar de gehele lichtbron wordt verduisterd, in tegenstelling met de penumbra waar nog een gedeelte van de lichtbron zichtbaar is. Daarom is een schaduw nooit egaal donker, maar zeker aan de randen lichter.

	John Henry Dolph, circa 1870	Philippe de Champaigne (1602–1674) Stilleven met schedel	Émile Bernard (1868–1941)
	Drie stillevens met een schaduw. In het linker schilderij is vooral in de schaduw van de vaas het verschil tussen de umbra en penumbra duidelijk weergegeven. Het middelste schilderij toont bij de schedel alleen de kernschaduw, dat toont nogal primitief; de schaduw van de zandloper lijkt ook te klein; de schilder heeft duidelijk niet zo goed gekeken. In het rechter schilderij is de schaduw van de vaas helemaal weggelaten. Dat kan natuurlijk ook. Het resultaat is dat het schilderij weinig diepte laat zien, en dat je je als kijker op andere dingen gaat richten. Bernard heeft ervoor gekozen om het kopje wel een - egale - schaduw te geven

De kleur van schaduw

De kleur van de schaduw is meestal niet zwart of grijs. De kleur van de schaduwzijde van een voorwerp is over het algemeen een donkerder versie van de kleur van het voorwerp. Maar daarnaast kan de kleur van de schaduw beïnvloed worden door lichtreflecties van andere voorwerpen of oppervlakten. Zo kan er op een witte kan, die naast een groene appel staat, de schaduwzijde van de kan een groene waas krijgen.

De meeste schilders gebruiken geen zwart om een schaduw te schilderen, maar mengen liever een kleur. Je kan vaak een mooie schaduw maken door wat van de complementaire kleur bij te mengen. Of in geval van laag-over-laag, een transparante laag van de complementaire kleur toe te voegen.

	Michelangelo, tussen 1508 en 1512 Detail Sixtijnse kapel	Christoffer Wilhelm Eckersberg (1783–1853) Zeeman neemt afscheid van zijn vriendin	Helen Galloway McNicoll, circa 1910 In de schaduw van de boom	Ernst Ludwig Kirchner (1880–1938) Naakt meisje met schaduwen van twijgen
	Michelangelo of zijn assistenten schilderden een bijna egale, grijze schaduw. Heel realistisch toont het schilderij van de matroos en zijn vriendin, de schaduw is een donkerder kleur bruin van de muur en het troittoir. De schaduw van de lamp, met het doorzichtige glas, is heel gedetailleerd en knap geschilderd. De impressionisten schilderden de schaduwen vaak blauw of paarsachtig. De expressionisten waren veel vrijer in hun kleurgebruikt. Schiele gebruikt hier groen met paars om de schaduw van takken op de huidkleur weer te geven.

De grootte en vorm van de schaduw

Als je voor de spiegel gaat staan met een lichtbron boven je hoofd, kan je zien dat de slagschaduwen erg sterk kunnen veranderen als het voorwerp - je gezicht - van stand veranderd. Door dat feit is het niet noodzakelijk om de schaduwen heel precies te schilderen. Je kan ze in je schilderij vaak wel beredeneren, als het licht van buiten het kader komt. Als de lichtbron in beeld staat, bijvoorbeeld een kaars, moet je wel preciezer zijn met de schaduwen. Maar ook dan geldt, de kaars kan flakkeren en daardoor veranderen de schaduwen. In de buitenlucht is het wel zo dat als de zon laag staat, in de winter of bij zonsop- of ondergang, de schaduwen langer zijn dan wanneer de zon hoog aan de hemel staat.

Schaduw construeren

Het is mogelijk om de randen van een schaduw in je schilderij te construeren. Je trekt dan lijnen vanaf de lichtbron naar de hoeken van het voorwerp, en trekt die door naar het oppervlak waar de schaduw op valt. Dat oppervlak moet je dan ook wel met lijnen construeren, bijvoorbeeld door de diagonalen van een blok naar buiten te verlengen. Onderstaande tekeningen maken dat duidelijk. In één van de tekeningen is aangegeven hoe je de schaduw moet tekenen als de lichtbron zover weg staat dat er parallelle lichtstralen vanaf komen. Een voorbeeld is de schaduw van de zon.

	Construeren van de schaduw van een enkele lichtbron	Construeren van een schaduw van de zon

De schaduwzijde van een voorwerp

De scherpte van de schaduw

Ronde zachte vormen, zoals een vrucht of een gezicht, hebben zachte schaduwen, met zacht verlopende tinten. Harde voorwerpen met harde randen, zoals tafels en in de natuur voorkomende kristallen, hebben scherpe schaduwen.

	Charles Haigh-Wood (1856-1927) Storytime	Amalia Lindegren (1814–1891) Ontbijt	Franz Xaver Winterhalter (1805–1873) Prinses Beatrix (van de UK)	Joseph Whiting Stock (1815-1855)
	Vier schilderijen van meisjes met poppen. De overeenkomst is dat de schaduwzijde van het gezicht van een kind zeer zacht en rond, zeer zacht geschilderd wordt. Hetzelfde geldt voor andere delen van de huid. De schaduwzijden van de kleding, meubels, schoenen en andere voorwerpen zijn veel scherper. Kijk eens goed hoe de schilders de karakters van de meisjes doet uitkomen, door blik en houding

Architectuur

Bij architectuur laat je met de manier van schilderen van de schaduwzijde van de bouwelementen zien wast de vorm van het bouwelement is. Zo is de schaduwzijde van een ronde pilaar anders dan van een obelisk, zoals blijkt uit de voorbeelden hieronder. De schaduwzijde van de obelisk tekent met een scherpe lijn af tegen de lichtzijden

	Andreas Ludwig Krüger naar Johann Friedrich Meyer Potsdam, oude markt (ingekleurde ets)	Johann Friedrich Meyer (1728 - 1789) Potsdam, oude markt (olieverf)
	Kijk eens naar de contrasten in deze afbeeldingen. In welke lijkt de zon te schijnen, in welke lijkt het bewolkt te zijn?