Schilderen/Vormen

Naast lijnen zijn vormen of vlakken het basiselement in een schilderij en in de compositie van het schilderij. Voor tekenen zijn lijnen vaak het belangrijkste, maar voor schilderen zijn vormen belangrijker dan lijnen. Op een groot schildersdoek zal je immers eerder een vlak gaan schilderen, of een vorm gaan opvullen dan een lijn schilderen. Naast de vormen, die vaak het hoofdonderwerp van het schilderij uitmaken, zijn er de restvormen, de ruimte om de vormen heen. De rol van deze restvormen staat in het hoofdstuk Restvormen.

Een schilderij met grote, duidelijke, monumentale vormen kan een bepaalde kracht uitstralen.

	Edward Mitchell Bannister (1828–1901) Bath Road Cliff, Newport 1889	Frank Weston Bensen, De lezeres, circa 1910	Paul Klee 1931, twee hoofden
	Het linker schilderij van Bannister bestaat eigenlijk uit twee zeer eenvoudige vormen; de bruine rots die via de kleur bruin aan de voorgrond vastzit, en de blauwe vorm, die het bruin als het ware de hand geeft. Door je oogharen kijkend is het blauw van de baai en het blauw van de lucht met de wolken vrijwel één geheel. Kijk eens hoe nietig de twee mensen zijn in deze grote natuurvormen. Het schilderij van de lezeres bestaat uit drie grote vormen: het lichaam van de vrouw, de grote oranje parasol, en restruimte om deze twee vormen heen. Daarnaast bevat het schilderij enkele kleinere donkere vormen, de beide armen en het hoofd van de vrouw. Het schilderij van Paul Klee, geheel rechts, bestaat uit een grote vorm, die in het midden geplaatst is. De vorm bestaat weer uit een beperkt aantal kleinere vormen. Accenten zijn enkele lijnen en een paar stippen.

Schilderijen die opgebouwd zijn uit veel kleine vormen tonen vaak wat rommelig. Van deze rommelige schilderijen hieronder enkele voorbeelden. Het is natuurlijk subjectief of je dit rommelig wilt noemen, dan wel juist levendig. In de periode van de barok, vond men zulke drukke schilderijen juist mooi.

	Aimitsu. ca. 1944 Bloemen	Uit de werkplaats van Giuseppe Arcimboldo (1527–1593) Winter	Joachim Beuckelaer De vismarkt
	Schilderijen zonder duidelijke vormen, of met een overdaad aan vormen, tonen snel wat rommelig. Het oog weet letterlijk niet waar het rustpunt te vinden is, en blijft over het doek zwerven. Dat kan natuurlijk je doel zijn.

Hoe de vorm te ontdekken

Als je niet zo snel de vorm ontdekt van het onderwerp dat je aan het schilderen bent, probeer dan het silhouet ervan te zien. Aan het silhouet, hoe eenvoudig of ingewikkeld ook, kan je vaak het voorwerp herkennen immers.

Vormen plaatsen in de compositie

Voordat je het schilderij begint, zou je kunnen starten om de silhouetten van de belangrijkste vormen, op papier te schetsen, en ze even in te vullen met een kleur of grijstoon. Op dat moment kan je namelijk nog kiezen hoe het schilderij verder uit te werken. Kijk hoe de vormen het best in de compositie passen, en welk formaat doek optimaal zou zijn.Misschien wil je een andere uitsnede maken, vormen verplaatsen etc.

Organische vormen

Organische vormen zijn vormen die in de natuur voorkomen. Deze vormen zijn meestal gebogen of rond, slechts zeer zelden recht.

	Ivan Aivazovsky (1817–1900) De zeeslag van Revel	Olga Boznańska (1865–1940), Potret van een vrouw (Roma), 1888	Károly Markó (1793–1860) Bos, 1851
	In het linder schilderij overheerst de grote vorm van de lichte wolken de voorstelling. De boten die een zeeslag uitvechten lijken er minder toe te doen. De mensenlijke lichamen hebben uiteraard organische vormen. Tenslotte zijn de volle vormen van bomen in blad een oervoorbeeld van de organische vorm.

Contouren

Bij het tekenen van een vorm zal je al gauw een contour zetten, een omhulling van de vorm met een lijn. Bij het schilderen van vormen is dat niet nodig, maar er zijn veel schilders die het bewust of onbewust wel doen. Een schilderij kan aantrekkelijker worden als sommige vormen een scherpe contour hebben, andere een zachte of geheel geen contour. Met het aangeven van een contour kan een onderdeel van het schilderij extra nadruk krijgen. Voorwerpen met scherpe contouren lijken naar voren te komen, zachte contouren wijken naar achter. Daardoor krijgt het schilderij meer diepte.

Een scherpe contour kan je maken door met dikke verf de rand van het voorwerp in de juiste kleur aan te dikken, en dat niet meer met vinger of penseel te vervagen over de achtergrond. Ook kan je een dunne of dikkere lijn in een donkerder toon om de vorm heenzetten, al dan niet gedeeltelijk.

Geometrische vormen

Geometrische vormen zijn veelal strak en recht en kunnen gemaakt worden met liniaal en passer. De eenvoudigste zijn de rechthoek, de driehoek en de cirkel. Iets complexer is de ellips, ook wel ovaal genoemd, hoewel dat strikt genomen een andere vorm is dan de wiskundig gedefinieerde ellips. Je kan een geometrische gevormd voorwerp, een gebouw bijvoorbeeld, ook als dat een ingewikkelde vorm heeft, onderverdelen in deze vormen. Geometrische vormen zijn vaak symmetrisch.

Rechthoeken

	Oswald Achenbach (1827–1905)	Hendrick Avercamp (1585–1634) IJslandschap, ca. 1610	El Lissitzky (1890–1941) Suprematistische compositie, 1913
	Gebouwen zijn uiteraard vormen die rechthoekig zijn. In het schilderij links is ook een opvallende driehoek links bovenaan geplaatst. Als je het middelste schilderij, van de ijsschilder Avercamp, door je oogharen bekijkt, is het grote rode gebouw het belangrijkste onderdeel van het schilder, ondanks al het gekrioel van de mensen op het ijs. Rechts een werk met alleen geometrische vormen, een rechthoek, vierkant, halve cirkel en een niet aan te duiden rechthoekige vorm. De schilder heeft hier slechts weinig kleuren gebruikt.Dit werk past in de supermatistische stroming uit het begin van de twintigste eeuw.

Driehoeken

	Barthel Beham (1502–1540)	Gyula Aggházy, (1850–1919) Eenzame populier	Olav Johan Andreassen, (1909–1995)
	Barthel Beham gebruikte in het linker schilderij duidelijk twee driehoeken in zijn schilderij, de vorm van de omslag van bont op de linker en rechtschouder. Het bont is voorzien van een ander geometrische thema: een vierkant raster. Het middelste schilderij van Aggházy draagt de titel van de boom in het midden, maar de grootste vormen in dit schilderij zijn de twee driehoeken links en rechts, de duinen. Het rechter schilderij laat driehoeken vooral als restvormen zien, tussen de blauwe boomstammen, maar ook de vorm van de weg onderaan is een driehoek.

Ovalen

	Andreas Achenbach (1815–1910)	Peter Nicolai Arbo (1831–1892) Signe Alette Arbo waarschijnlijk 1876	Theo van Doesburg (1883–1931), twee ovale vormen
	In het rechter schilderij een ruine van een grote triomfboog, met een ovale vorm, midden in het doek geplaatst.In het midden een menselijk gezicht, in de meeste gevallen een ovaal, vooral bij een kind zoals hier. Mannen willen nog wel eens een wat vierkanter hoofd hebben. Rechts een experiment met twee abstracte ovale vormen.

Driedimensionale vormen

Er zijn ook (wiskundige) vormen die drie-dimensionaal of ruimtelijk zijn. De basisvormen zijn kubus, de balk (een langgerekte kubus), de piramide, cilinder, bol en kegel. Als je een lichaam van een mens of dier bekijkt, kan je dat in deze onderdelen verdelen, om je denken in vormen makkelijker te maken. Als je driedimensionale vormen op een schilderij wilt afbeelden moet je ze als het ware platslaan.

Holle vormen

Driedimensionale vormen kunnen ook hol zijn, dat wil zeggen dat je er in zou kunnen kijken. Voorbeelden kunnen zijn een lege eierschaal, een openstaande lade, of een eenvoudig kopje. Bij het schilderen van zo een vorm is het van belang heel goed naar de schaduw te kijken. De plaatsen van het licht of donker bepalen namelijk of de kijker de vorm ook als hol ziet op jouw platte schilderij.

	Winslow Homer (1836-1910)	Constantin Hansen (1804–1880)	Auguste Toulmouche (1829–1890)
	Aan de mand op de grond is goed te zien dat het donker en licht als het ware zijn omgekeerd in de holle mand. In het theekopje is iets soortgelijks aan de hand. Het met aandacht geplaatst glimlichtje accentueert ook wat de binnenkant van het kopje is, en wat de buitenkant. De plooien in de jurk van de vrouw rechts kunnen ook gezien worden als holle vormen.

Abstracte vorm

Een vorm die niet als voorwerp herkenbaar is, zou je een abstracte vorm kunnen noemen. In de abstracte schilderkunst wordt zelfs gestreefd naar onherkenbaarheid van de vormen. Zie over abstractie het betreffende hoofdstuk in dit boek.

Vormcontrasten

In een schilderij kan je vormcontrasten toepassen. Dit komt heel vaak in schilderijen voor, wellicht zonder dat de kunstenaar zich daarvan bewust was. Voorbeelden daarvan zijn:

• Rond - hoekig
• Strak - grillig
• Organisch - geometrisch
• Ondoorzichtig - transparant
• Symmetrisch - asymmetrisch
• Vaag - duidelijk
• Ruimtelijk - plat
• Open - gesloten
• Dik - dun

Sommigen zien dat een vormcontrast veroorzaakt dat de vormen versterkt worden. Een rond voorwerp lijkt extra rond als het naast een vierkant wordt geplaatst. Een dunne plank lijkt extra dun naast een dikke plank.

	Mór Adler (1826–1902)	Willem van Aelst, stilleven met slak, 1649	Mazhar Ali Khan (India) Zelfportret ca. 1830
	In het schilderij van Mór Adler contrasten tussen allerlei organische, ronde vormen, en de geometrische rechte lijnen van een soort trap waar alle voorwerpen op zijn neergezet. Het schilderij vertoont weinig contrast in kleur, maar er is wel een groot contrast tussen licht en donker toegepast. Ook het schilderij van Van Aelst toont een contrast tussen organische vormen en de scherpe lijnen van de marmeren tafel. Het bijzondere schilderij van de Indiase schilder toont boven de geometrische figuren van de gebouwen, onder de organische vormen van de schilder zelf, Let ook eens op de plaatsen waar de kleur rood is gebruikt, verspreid over het schilderij.

	Lucílio de Albuquerque (1877–1939) Zicht op São João del-Rey	Carl Bille (1815–1898) Zeelandschap, 1884	Eva Bonnier (1857–1909) De kleermaaksters, 1887
	Het schilderij links laat een contrast zien tussen rond en hoekig. Het schilderij in het midden tussen grillig (de golven van de zee) en bijzonder strak (het zeil). In het rechterschilderij zit een contrast tussen de transparante stof op de tafel, en de zwarte, ondoorzichtige stof van de kleding van de vrouw links.