=== Het examen als kernelement van een disciplinaire samenleving ===
Voor Foucault speelt ‘het examen’ een bijzonder belangrijke rol in de nieuwe vormen van macht die hij ziet ontstaan in achttiende en negentiende eeuw. Het examen is een vorm van ‘onderzoek’, en wordt gebruikt in het onderwijs maar vaak ook in de gevangenis of de fabriek. In het examen komen ‘macht(suitoefening)’ en ‘kennis(vorming)’ samen aangezien het een techniek is die wordt toepast op een individu en eigenlijk probeert kennis te onttrekken aan dat individu. Neem het schoolexamen. Het schoolexamen evalueert natuurlijk de prestaties van een leerling, maar het examen (eventueel door het opstellen van ‘het gemiddelde’) doet tegelijkertijd een uitspraak over de mate van normaliteit van die leerling. Door het examen wordt iedereen ‘een geval’ of ‘een case’, en beschikt de school en de leerkracht over kennis die kan helpen om de betreffende leerling verder te sanctioneren, bij te sturen etc. Het examen laat met andere woorden een 'normaliserend oordeel' toe. Een examenoordeel, zo suggereert Foucault, is nooit enkel een oordeel in termen van ‘jij ben juist of fout’ of ‘goede orof slechte prestaties’, maar ook altijd een uitspraak over de mate normaliteit van wat iemand doet en presteert en uiteindelijk over de normaliteit van iemand zijn of haar individualiteit en persoon. Foucault zal nog een stap verder gaan. Hij zal zeggen dat de techniek van het examen (en dus de informatieverzameling die het examen mogelijk maakt) aan de basis ligt van het ontstaan van de menswetenschappen. Maar dat betekent ook dat de menswetenschappen (van criminologie en psychologie tot pedagogische wetenschappen) van bij hun ontstaan een normaliserende werking hebben. Deze wetenschappen, zo stelt Foucault, bevrijden de mensen niet (door eindelijk de ware kennis te verzamelen), maar oefenen meteen ook macht op hen uit door hen te normaliseren. Meer algemeen zal Foucault spreken over de moderne samenleving als een disciplinaire samenleving, dit wil zeggen een samenleving waar op de meest uiteenlopende plaatsen een microfysica van de macht aanwezig is die mensen dresseert en hen vervolgens ook nuttig maakt voor bijvoorbeeld het onderwijsproces, het productieproces, het genezingsproces, etc. Foucault stelt daarom ook: “(…) is het verwonderlijk dat de gevangenis lijkt op de fabriek, de school, de kazerne, het hospitaal – en dat deze op hun beurt allemaal lijken op de gevangenis?” (Foucault, 1975, p.313). Foucault beweert niet dat deze instellingen allemaal hetzelfde zijn en hetzelfde nastreven, maar wel dat de machtsuitoefening gelijkaardig is. En dat je dat ook aan hun architectuur ziet. Foucault argumenteert bovendien ook dat de experten in de menswetenschappen, die werken in deze instellingen, de handlangers zijn van deze disciplinaire macht.
