Esperanto/Grammatica/Woorden vormen

Woordvorming

Eén stamwoord kan in het Esperanto veel diverse woorden opleveren door het toevoegen van verschillende voorvoegsels en achtervoegsels. Dat betekent, dat we in het Esperanto minder woorden hoeven te leren dan in andere talen.

Eén mogelijkheid is het gebruiken van de diverse achtervoegsels:

skrib' =>

skribo - schrift

skriba - schriftelijk

skribi - schrijven

skribe - schriftelijk

interes' =>

intereso - interesse

interesa - interessant

interesi - interesseren

interese - interessant (zijnde)

Wanneer we een samengesteld woord maken, dan kunnen we de achtervoegsels van het eerste woord al dan niet weglaten, afhankelijk van wat gemakkelijker is uit te spreken.

skrib' + tabl' => skribotablo / skribtablo - schrijftafel, bureau, desk

Voor- en achtervoegsels zijn erg belangrijk in het Esperanto. Ze zorgen ervoor dat je uit betrekkelijk weinig stamwoorden een grote hoeveelheid afleidingen kunt maken. Stamwoorden zijn de basiswoorden waaruit de taal bestaat. Er bestaan 10 voorvoegsels en 32 achtervoegsels.

Voorvoegsels

bo-	verwantschap door huwelijk	patro - vader	bopatro - schoonvader
dis-	uiteen; naar vele/diverse richtingen toe	doni - geven	disdoni - uitdelen
ek-	(meteen) beginnen	vidi - zien	ekvidi - gauw zien, ontwaren
eks-	niet meer	reĝo - koning	eksreĝo - ex-koning
fi-	slecht, onprettig	domo - huis	fidomo - een rothuis (de sfeer in het huis)
ge-	de twee geslachten tezamen	patro - vader	gepatroj - ouders
mal-	omgekeerd; het tegendeel; het tegenovergestelde	bona - goed	malbona - slecht
mis-	niet juist; per vergissing	uzi - gebruiken	misuzi - misbruiken
pra-	naar het verleden wijzend	tempo - tijd	pratempo - oertijd
re-	alweer, nogmaals; omgekeerde richting	veni - komen	reveni - terugkomen

Achtervoegsels

-aĉ-	slecht (kwalitatief)	domo - huis	domaĉo - krot, bouwval
-ad-	langdurige of herhalende handeling	kanti - zingen	kantado - voortdurend zingen (een aantal liedjes na elkaar)
-aĵ-	iets concreets	alta - hoog	altaĵo - hoogte; heuvel
-an-	lid, iets of iemand dat ergens aan toebehoort	Kristo - Christus	kristano - christen
-ar-	verzameling, velen als een geheel	arbo - boom	arbaro - bos
-ĉj-	schept mannelijke koosnaampjes (na 2-5 letters van de naam)	patro - vader	paĉjo - papa, pappie
-ebl-	men kan het doen; mogelijk; -baar	legi - lezen	legebla - leesbaar
-ec-	kwaliteit als een abstract idee; eigenschap, -heid	rapida - snel, vlug, rap	rapideco - snelheid
-eg-	erg groot, erg sterk	varma - warm	varmega - heet
-ej-	plaats, plek, stek, waar?	kuiri - koken	kuirejo - keuken
-em-	neiging of staat	dormi - slapen	dormema - slaperig
-end-	iets dat men hoort te doen	legi - lezen	legenda - iets dat men hoort te lezen
-er-	fragment, een stukje van	sablo - zand	sablero - zandkorrel
-estr-	een mens: die leidt, regeert, voorzit	lernejo - school	lernejestro - schooldirecteur, rector
-et-	erg klein (nietig); erg zwak	varma - warm	varmeta - lauw
-id-	kind; jong dier	hundo - hond	hundido - pup
-ig-	veroorzaken dat iets gebeurt of plaatsvindt (actief)	labori - werken	laborigi - aanzetten tot werken
-iĝ-	alsof iemand of iets iets ondergaat (passief)	ruĝa - rood	ruĝiĝi - rood worden
-il-	instrument, remedie	tranĉi - snijden	tranĉilo - mes
-in-	geeft een vrouwelijk geslacht aan	knabo - jongen	knabino - meisje
-ind-	is goed om te doen; verdienste; is het waard	legi - lezen	leginda - als iets het waard is te lezen, lezenswaardig, iets wat je zou moeten lezen
-ing-	iets, waarin men iets doet, om ze te nemen of vast te houden	glavo - zwaard	glavingo - schede
-ism-	denkwijze, systeem	kristano - christen	kristanismo - christendom
-ist-	beroep, voortdurende bezigheid/denkwijze	labori - werken	laboristo - werker, arbeider
-nj-	vrouwelijke koosnaampje(na 2-5 letters van de naam)	patrino - moeder	panjo - mama, mammie
-obl-	hoeveelheid; keren, malen	du - twee	duoblo - dubbel, twee maal
-on-	deel	du - twee	duono - helft
-op-	achtervoegsel dat verzamelgetallen vormt	du - twee	duope - met z´n tweeen
-uj-	achtervoegsel met de betekenis: 1. voorwerp dat het in het stamwoord genoemde kan bevatten 2. land 3. vruchtenboom	1. mono - geld 2. Anglo - Engelsman 3. pomo - appel	1. monujo - portemonnaie 2. Anglujo - Engeland 3. pomujo - appelboom
-ul-	een mens als zodanig	juna - jong	junulo - jongere
-um-	achtervoegsel zonder bepaalde betekenis	komuna - gemeenschappelijk, algemeen; gezond verstand	komunumo - 1.gemeente 2.gemeenschap

Verschillende voor- en achtervoegsels kunnen tegelijkertijd gebruikt worden.

patro - vader => bogepatroj - schoonouders

labori - werken => mallaborema - lui

Vele voor- en achtervoegsels kunnen zelfstandig gebruikt worden.

ilo - gereedschap, werktuig

ekas - het begint

Betrekkingswoorden

Correlatieven

Correlatieven zijn vraagwoorden en de woorden die daar antwoord op geven. Ze zijn geordend in een apart systeem. Het bestaat uit vijf voorvoegsels en negen achtervoegsels die onderling op verschillende wijzen te combineren zijn. Let wel: je kunt ze niet zonder meer met woordstammen en andere voor- en achtervoegsels combineren.

Voorvoegsel	Korte uitleg
ki-	wat, wie, vraagwoord
ti-	'aanwijswoord'
i-	iemand
ĉi-	alles, iedereen
neni-	niemand

Achtervoegsel	Korte uitleg
-o	onbepaalde zaak
-u	individu, bepaalde zaak
-a	eigenschap
-el	manier, wijze
-e	plaats, locatie
-am	tijd
-om	hoeveelheid
-al	reden
-es	bezittende, eigenaar

Samen vormen ze een tabel:

kio - wat	tio - dat	io - iets	ĉio - alles	nenio - niets
kiu - wie; welk(e)	tiu - die	iu - iemand; een of andere	ĉiu - iedereen; iedere	neniu - niemand; geen enkele(n)
kia - wat voor een, zoals	tia - zo'n, dergelijke	ia - een of andere soort, enigerlei	ĉia - allerlei	nenia - geen enkele soort, generlei
kiel - hoe, zoals	tiel - zo	iel - op een of andere manier	ĉiel - op alle mogelijke manieren	neniel - op geen enkele wijze, onder geen beding
kie - waar	tie - daar	ie - ergens	ĉie - overal	nenie - nergens
kiam - wanneer	tiam - toen, dan	iam - ooit, eens	ĉiam - altijd	neniam - nooit
kiom - hoeveel, (zoveel) als	tiom - zoveel	iom - iets, een beetje	ĉiom - alles, de gehele hoeveelheid	neniom - niets, geen enkele hoeveelheid
kial - waarom	tial - daarom	ial - om een of andere reden	ĉial - overal om, om alle redenen	nenial - nergens om, om geen enkele reden
kies - wiens, van wie, waarvan	ties - diens	ies - iemands	ĉies - ieders	nenies - niemands

Ĉi

Het woord ĉi drukt nabijheid uit (iets wat dichtbij is) en wordt gebruikt met de ti en ĉi-woorden, ofwel ervoor, ofwel erachter.

tie ĉi / ĉi tie - hier

tiu ĉi / ĉi tiu - deze

ĉio ĉi / ĉi ĉio - alles hier, dit alles

Ajn

Het woord ajn betekent 'dan ook' of 'ook maar'

kiam ajn - wanneer dan ook

kiu ajn - wie dan ook

Verwijzende voornaamwoorden

De ki-woorden worden ook als verwijzend (betrekkelijk) voornaamwoord gebruikt.

Tio, kion li diris, estas bona. - Dat, wat hij zei, is goed

La knabino, kiu staras tie. - Het meisje, dat daar staat

Ĝi estas granda kiel domo. - Het is zo groot als een huis

Telwoorden

Hoofdtelwoorden

0 - nul

1 - unu

2 - du

3 - tri

4 - kvar

5 - kvin

6 - ses

7 - sep

8 - ok

9 - naŭ

10 - dek

100 - cent

1000 - mil

Andere getallen worden gevormd door het bij elkaar zetten van de hoofdtelwoorden.

11 - dek unu

12 - dek du

20 - dudek

25 - dudek kvin

237 - ducent tridek sep

1983 - mil naŭcent okdek tri

2002 - du mil du

Tientallen en honderdtallen worden bij een woord samen gezet: dudek, tridek, ducent, tricent Al het andere moet worden uitgesproken en geschreven als aparte woorden, ook duizendtallen dek unu, dek du, du mil

De hoofdtelwoorden worden niet verbogen Mi vidas tri domojn. - ik zie drie huizen

Rangtelwoorden

Rangtelwoorden worden gevormd door telwoorden op a te laten eindigen. Zij worden verbogen als bijvoeglijke naamwoorden.

unua - eerste

dua - tweede

deka - tiende

okdek-naŭa - negenentachtigste

Mi skribas la unuan leteron. - ik schrijf de eerste brief

Deelwoorden

Deelwoorden zijn woorden die een handeling of een daad presenteren als een eigenschap: schrijvende, geslagen, gesloten, enz. In het Esperanto bestaan er 6 verschillende soorten deelwoorden.

Actieve deelwoorden	Passieve deelwoorden	Betekenis
-ant-	-at-	iets dat nu gebeurt
-int-	-it-	iets dat gebeurd is
-ont-	-ot-	iets dat zal gebeuren

(Vergelijk met -as tegenwoordige tijd, -is verleden tijd en -os toekomende tijd. )

Actieve (bedrijvende) deelwoorden

De actieve deelwoorden drukken een eigenschap uit van diegene die (of datgene dat) de handeling uitvoert.

skribanta - schrijvend, ... die aan het schrijven is,

skribinta - geschreven hebbend, ... die geschreven heeft

skribonta - ... die zal schrijven

skribanta knabo - een jongen die aan het schrijven is, een schrijvende jongen

skribinta knabo - een jongen die geschreven heeft

Mi estis skribanta. - Ik was aan het schrijven.

Ili estos skribantaj. - Zij zullen aan het schrijven zijn.

Ŝi estis skribonta. - Zij zou gaan schrijven.

De uitgang -o geeft de persoon aan, die de handeling uitvoert:

skribanto - iemand die aan het schrijven is, een schrijvende persoon

skribinto - iemand die geschreven heeft

skribonto - iemand die zal schrijven

Deelwoorden kunnen ook als bijwoord gebruikt worden:

Skribante li pensis pri ŝi. - Terwijl hij aan het schrijven was, dacht hij aan haar.

Passieve (lijdende) deelwoorden

Passieve deelwoorden beschrijven datgene/diegene waar iets mee gedaan wordt:

skribata - ... die (dat) op dit moment geschreven wordt

skribita - geschreven, ... die (dat) geschreven is

skribota - te schrijven, ... die (dat) geschreven zal worden

skribata letero - een brief die (op dit moment) wordt geschreven

skribita letero - een geschreven brief (die reeds geschreven is)

La letero estas skribata de mi. - De brief wordt door mij geschreven.

La letero estis skribata de ŝi. - De brief werd door haar geschreven.

La letero estis skribita de li. - De brief was door hem geschreven.