Latijn/Morfologie voornaamwoorden

Pronomina personalia

Het Latijn kent net als het Nederlands een eerste persoon (ik, wij), een tweede persoon (jij, jullie, u) en een derde persoon (hij, zij, het, u). En net als het Nederlands kent het Latijn dus ook persoonlijke voornaamwoorden voor de eerste, tweede en derde persoon.

Een belangrijk verschil met het Nederlands is dat de persoonlijke voornaamwoorden in het Latijn vaak weggelaten worden uit de zin. Ze worden alleen gebruikt als er een zekere nadruk op ligt of als er een tegenstelling uitgedrukt moet worden:

mihi vinum dabas = jij gaf mij wijn.

In het voorbeeld ontbreekt in het Latijn het woordje voor jij. Dat het jij moet zijn valt af te leiden van de vorm van het werkwoord, dabas, dat verschillende uitgangen heeft voor persoon en getal. Daar aan het werkwoord niet afgelezen kan worden wie de ontvanger van de wijn (vinum) is moet dat wel worden uitgedrukt in de zin, vandaar de aanwezigheid van mihi.

Als de spreker echter de nadruk wil leggen op het feit dat jij de gever van de wijn was en niet iemand anders, dan zou hij wel het woordje voor jij gebruikt hebben:

tu mihi vinum dabas = jij gaf mij wijn (en niet iemand anders).

Reflexiviteit

In het Nederlands zowel als in het Latijn kennen we reflexieve persoonlijke voornaamwoorden. In het Nederlands zijn dat ikzelf, jijzelf, etc. Ze worden gebruikt om terug te verwijzen naar het onderwerp van de zin. Bijvoorbeeld (in het Nederlands):

Hij sprak tegen zichzelf.

Hier verwijst zichzelf terug naar hij. Of:

Ik kocht een boek voor mij/mijzelf.

In dit tweede voorbeeld verwijst mij of mijzelf terug naar ik. In dit voorbeeld is ook te zien dat het woordje zelf niet altijd noodzakelijk is. Toch blijft mij een reflexief persoonlijk voornaamwoord; de functie in de zin bepaalt wat voor een woord het is, niet de vorm.

Ook het Latijn kent het verschijnsel van reflexieve persoonlijke voornaamwoorden. Om extra klemtoon te geven, gebruikt het Latijn het woordje ipse (zelf), dat dan ofwel met het reflexieve persoonlijke voornaamwoord congrueert, ofwel met het onderwerp van de zin.

Overigens kent het Latijn geen beleefdheidsvormen, zodat te met je of u vertaald moet worden en vos met jullie of u.

Eerste persoon

Aangezien het persoonlijke voornaamwoord in de plaats van een zelfstandig naamwoord kan optreden, moet het dus ook verbogen kunnen worden, d.w.z. het moet in de verschillende naamvalsvormen kunnen optreden. De lijst van verbuigingen voor de eerste persoon ziet er als volgt uit:

	Enkelvoud	Meervoud
nom.	ego	nos
gen.	mei	nostri/nostrum
dat.	mihi	nobis
acc.	me	nos
abl.	me	nobis

De vorm nostrum is een zogenaamde genitivus partitivus en duidt geen bezit aan maar een verdeling. Het kan vertaald worden met iemand van ons, een ieder van ons of één van ons.

Deze woorden (met uitzondering van nostrum) zijn tevens reflexief.

Tweede persoon

Voor de tweede persoon geldt het zelfde als voor de eerste persoon. Hier zijn de vormen:

	Enkelvoud	Meervoud
nom.	tu	vos
gen.	tui	vestri/vestrum
dat.	tibi	vobis
acc.	te	vos
abl.	te	vobis

De vorm vestrum is, net als de vorm nostrum van de eerste persoon, een genitivus partitivus en duidt geen bezit aan maar een verdeling. Het kan vertaald worden met iemand van jullie, een ieder van jullie of één van jullie.

Deze woorden (met uitzondering van vestrum) zijn tevens reflexief.

Derde persoon

De derde persoon wijkt iets af van de eerste en tweede persoon daar hij geen vormen voor de nominativus kent. Bovendien zijn de onderstaande vormen reflexief, dus ze staan voor zichzelf, hemzelf, haarzelf etc. Het Latijn kent geen eigen niet-reflexieve vormen voor de derde persoon. Die rol wordt overgenomen door de aanwijzende voornaamwoorden is, ea en id

	Enkelvoud	Meervoud
nom.
gen.	sui	sui
dat.	sibi	sibi
acc.	se
abl.	se

Pronomina possessiva

De pronomina possessiva of bezittelijke voornaamwoorden kunnen net als in het Nederlands bijvoeglijk of zelfstandig gebruikt worden. Bijvoeglijk wil zeggen dat ze net als een bijvoeglijk naamwoord bij een zelfstandig naamwoord geplaatst kunnen worden:

liber meus est = het is mijn boek (liber = boek; est = is)

Zelfstandig wil zeggen dat het op kan treden als ware het een zelfstandig naamwoord:

meus est = het is de mijne

Daarnaast kan het pronomen possessivum, net als het pronomen personale, reflexief of niet reflexief zijn. Dit komt echter alleen tot uitdrukking bij de possessiva van de derde persoon:

librum suum legit = hij heeft zijn (eigen) boek gelezen (reflexief)

librum eius legit = hij heeft zijn boek gelezen. Dat wil zeggen het boek van iemand anders. (niet-reflexief)

De pronomina possessiva worden op dezelfde manier verbogen als de bijvoeglijke naamwoorden van de eerste groep, d.w.z. alsof het A- of O-stammen zijn.

Eerste persoon

Het bezittelijk voornaamwoord van de eerste persoon enkelvoud, zowel reflexief als niet-reflexief is:

meus, mea, meum = mijn

	mannelijk		vrouwelijk		onzijdig
	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud
nom.	meus	mei	mea	meae	meum	mea
gen.	mei	meorum	meae	mearum	mei	meorum
dat.	meo	meis	meae	meis	meo	meis
acc.	meum	meos	meam	meas	meum	mea
abl.	meo	meis	mea	meis	meo	meis

Het bezittelijk voornaamwoord van de eerste persoon meervoud, zowel reflexief als niet-reflexief is:

noster, nostra, nostrum = ons, onze

	mannelijk		vrouwelijk		onzijdig
	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud
nom.	noster	nostri	nostra	nostrae	nostrum	nostra
gen.	nostri	nostrorum	nostrae	nostrarum	nostri	nostrorum
dat.	nostro	nostris	nostrae	nostris	nostro	nostris
acc.	nostrum	nostros	nostram	nostras	nostrum	nostra
abl.	nostro	nostris	nostra	nostris	nostro	nostris

Tweede persoon

Het bezittelijk voornaamwoord van de tweede persoon enkelvoud, zowel reflexief als niet-reflexief is:

tuus, tua, tuum = jouw, uw

	mannelijk		vrouwelijk		onzijdig
	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud
nom.	tuus	tui	tua	tuae	tuum	tua
gen.	tui	tuorum	tuae	tuarum	tui	tuorum
dat.	tuo	tuis	tuae	tuis	tuo	tuis
acc.	tuum	tuos	tuam	tuas	tuum	tua
abl.	tuo	tuis	tua	tuis	tuo	tuis

Het bezittelijk voornaamwoord van de tweede persoon meervoud, zowel reflexief als niet-reflexief is:

vester, vestra, vestrum = jullie, uw

	mannelijk		vrouwelijk		onzijdig
	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud
nom.	vester	vestri	vestra	vestrae	vestrum	vestra
gen.	vestri	vestrorum	vestrae	vestrarum	vestri	vestrorum
dat.	vestro	vestris	vestrae	vestris	vestro	vestris
acc.	vestrum	vestros	vestram	vestras	vestrum	vestra
abl.	vestro	vestris	vestra	vestris	vestro	vestris

Derde persoon

Het bezittelijk voornaamwoord van de derde persoon enkelvoud en meervoud zijn identiek:

suus, sua, suum = zijn, haar, hun

	mannelijk		vrouwelijk		onzijdig
	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud
nom.	suus	sui	sua	suae	suum	sua
gen.	sui	suorum	suae	suarum	sui	suorum
dat.	suo	suis	suae	suis	suo	suis
acc.	suum	suos	suam	suas	suum	sua
abl.	suo	suis	sua	suis	suo	suis

De niet reflexieve vormen van het bezittelijk voornaamwoord van de derde persoon enkelvoud worden weergegeven door eius, voor alle geslachten. Die van de derde persoon meervoud door eorum, earum en eorum, respectievelijk voor het mannelijk, het vrouwelijk en het onzijdig.

Pronomina demonstrativa

De pronomina demonstrativa of aanwijzende voornaamwoorden verwijzen, zoals hun naam al zegt, naar iets. In het Latijn worden er drie onderscheiden:

• hic, haec, hoc = deze (bij een de-woord), dit (bij een het-woord); verwijst naar iets dicht bij de spreker.
• iste, ista, istud = die, dat; verwijst naar iets dicht bij de luisteraar, maar iets verder weg bij de spreker.
• ille, illa, illud = gene, gindse; verwijst naar iets ver weg in de ruimte of de tijd van zowel de spreker als van de luisteraar. Ille houdt soms ook een waardeoordeel in: de bekende, de beroemde.

Allen kunnen ze zowel zelfstandig als bijvoegelijk gebruikt worden. In het laatste geval, d.w.z. bijvoegelijk gebruikt, komen de pronomina demonstrativa in de regel voor het woord waarna ze verwijzen en volgen dit woord in naamval, geslacht en aantal:

hae arbores	= deze bomen (arbor, arboris (f) boom)
in illo burdone	= op gene muilezel (burdo, burdonis (m) muilezel)
iuxta istud templum	= naast die tempel (iuxta (+acc) naast)

hic, haec, hoc

	mannelijk		vrouwelijk		onzijdig
	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud
nom.	hic	hi	haec	hae	hoc	haec
gen.	huius	horum	huius	harum	huius	horum
dat.	huic	his	huic	his	huic	his
acc.	hunc	hos	hanc	has	hoc	haec
abl.	hoc	his	hac	his	hoc	his

iste, ista, istud

	mannelijk		vrouwelijk		onzijdig
	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud
nom.	iste	isti	ista	istae	istud	ista
gen.	istius	istorum	istius	istarum	istius	istorum
dat.	isti	istis	isti	istis	isti	istis
acc.	istum	istos	istam	istas	istud	ista
abl.	isto	istis	ista	istis	isto	istis

ille, illa, illud

De vervoeging van ille is gelijk aan die van iste:

	mannelijk		vrouwelijk		onzijdig
	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud
nom.	ille	illud|illi	illae	illa
gen.	illius	illorum	illius	illarum	illius	illorum
dat.	illi	illis	illi	illis	illi	illis
acc.	illum	illos	illam	illas	illud	illa
abl.	illo	illis	illa	illis	illo	illis

Pronomina determinativa

De pronomina determinativa of bepaalde voornaamwoorden werden vroeger nog al eens tot de aanwijzende voornaamwoorden gerekend. Gezien hun bijzondere betekenis verdienen ze het echter om in een aparte groep geplaatst te worden.

De pronomina determinativa zijn:

• ipse, ipsa, ipsum = zelf, maar kan vaak genuanceerder worden weergegeven met: van zij kant, persoonlijk, juist.
• is, ea, id =

1. hij, zij, het (als niet-reflexieve vorm van het persoonlijk voornaamwoord voor de derde persoon)
2. deze, die

• idem, eadem, idem = dezelfde, hetzelfde

De laatste (idem, eadem, idem) is eigenlijk dezelfde als is, ea, id, maar met het achtervoegsel dem er aan vastgeplakt.

ipse, ipsa, ipsum

	mannelijk		vrouwelijk		onzijdig
	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud
nom.	ipse	ipsi	ipsa	ipsae	ipsum	ipsa
gen.	ipsius	ipsorum	ipsius	ipsarum	ipsius	ipsorum
dat.	ipsi	ipsis	ipsi	ipsis	ipsi	ipsis
acc.	ipsum	ipsos	ipsam	ipsas	ipsum	ipsa
abl.	ipso	ipsis	ipsa	ipsis	ipso	ipsis

is, ea, id

	mannelijk		vrouwelijk		onzijdig
	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud
nom.	is	ei (ii)	ea	eae	id	ea
gen.	eius (ejus)	eorum	eius	earum	eius (ejus)	eorum
dat.	ei	eis (iis)	ei	eis (iis)	ei	eis (iis)
acc.	eum	eos	eam	eas	id	ea
abl.	eo	eis (iis)	ea	eis (iis)	eo	eis (iis)

idem, eadem, idem

idem etc. is ontstaan door -dem achter de verbogen vormen van is, ea, id te plakken. Let op enkele klankveranderingen in de accusativus enkelvoud en genitivus meervoud, waar een m in een n verandert. De vormen tussen haakjes zijn wat minder vaak voorkomende varianten.

	mannelijk		vrouwelijk		onzijdig
	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud
nom.	idem	eidem	eadem	eaedem	idem	eadem
gen.	eiusdem	eorundem	eiusdem	earundem	eiusdem	eorundem
dat.	eidem	eisdem (iisdem, isdem)	eidem	eisdem (iisdem, isdem)	eidem	eisdem (iisdem, isdem)
acc.	eundem	eosdem	eandem	easdem	idem	eadem
abl.	eodem	eisdem (iisdem, isdem)	eadem	eisdem (iisdem, isdem)	eodem	eisdem (iisdem, isdem)

Pronomina relativa

Een (pronomen) relativum of betrekkelijk voornaamwoord wordt in een bijzin gebruikt en verwijst naar iets of iemand in de hoofdzin (het antecedent):

Het huis, dat onlangs verkocht werd, is helemaal verbouwd.

Het betrekkelijk voornaamwoord dat uit de bijzin (dat onlangs verkocht werd) verwijst naar Het huis in de hoofdzin. In beide gevallen worden ze gebruikt als onderwerp in de zin.

Nog een voorbeeld:

De motor van de auto, die ik onlangs gekocht had, en waarmee ik op vakantie wou gaan, sloeg telkens af.

Hier staan twee betrekkelijke voornaamwoorden in, die en waarmee, die beide naar het zelfde onderdeel van de hoofdzin verwijzen, namelijk de auto. In de hoofdzin speelt de auto de rol van een bepaling bij De motor. In de eerste bijzin (die ik onlangs gekocht had) wordt de auto vervangen door die en speelt het de rol van lijdend voorwerp. In de tweede bijzin (waarmee ik op vakantie wou gaan) wordt de auto vervangen door waarmee en speelt het de rol van een bepaling.je mag niet vergeten dat een relativum altijd bij een antecedent staat(=substantief met zelfde genus en getal 'staat altijd voor het relativum)

Hier zijn de Latijnse betrekkelijke voornaamwoorden of relativa:

	mannelijk		vrouwelijk		onzijdig
	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud
nom.	qui	qui	quae	quae	quod	quae
gen.	cuius	quorum	cuius	quarum	cuius	quorum
dat.	cui	quibus	cui	quibus	cui	quibus
acc.	quem	quos	quam	quas	quod	quae
abl.	quo	quibus	qua	quibus	quo	quibus

Bij het gebruik van de relativa in een Latijnse zin moet het volgende in de gaten gehouden worden: het relativum richt zich in geslacht en getal naar het woord waarna het verwijst in de hoofdzin, maar de naamval wordt bepaald door de rol die het in de bijzin speelt. Een voorbeeld ter illustratie (steterunt = stonden; viderunt = zagen; in foro = op het forum):

puellae in foro steterunt quas pueri viderunt = de meisjes, die de jongens zagen, stonden op het forum.

quas heeft hetzelfde geslacht (f) en aantal (mv) dan het antecedent in de hoofdzin waar het naar verwijst, namelijk puellae. Echter, puellae staat in de nominativus, aangezien het het onderwerp is van de hoofdzin puellae in foro steterunt. In de bijzin staat quas echter in de accusativus omdat de meisjes het lijdend voorwerp vormen van de bijzin quas pueri viderunt. Merk op dat de Nederlandse (letterlijke) vertaling onduidelijk is over wie nu wie zag. Werden de meisjes door de jongens gezien, of omgekeerd, werden de jongens door de meisjes gezien? Het Latijn is hierover zeer duidelijk: quas staat in de accusativus, pueri in de nominativus en dus werden de meisjes door de jongens gezien. Het verschil wordt duidelijk als we de zin herschrijven zodanig dat de jongens door de meisjes gezien werden:

puellae in foro steterunt quae pueros viderunt = de meisjes, die de jongens zagen, stonden op het forum.

De letterlijke Nederlandse vertaling blijft de zelfde, maar omdat quae een nominativus is en pueros een accusativus, moeten de jongens nu door de meisjes gezien zijn.

Pronomina interrogativa

Van de vragende voornaamwoorden of pronomina interrogativa zijn er twee smaken: de zelfstandig gebruikte vragende voornaamwoorden en de bijvoegelijk gebruikte vragende voornaamwoorden.

Zelfstandig gebruik

De zelfstandig gebruikte vragende voornaamwoorden zijn in vrijwel alle vormen gelijk aan het betrekkelijk voornaamwoord of relativum. De afwijkende vormen zijn die van de mannelijke en vrouwelijke nominativus enkelvoud (beide quis) en die van het onzijdige nominativus en accusativus enkelvoud (beide quid):

	mannelijk		vrouwelijk		onzijdig
	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud
nom.	quis	qui	quis	qui	quid	quae
gen.	cuius	quorum	cuius	quarum	cuius	quorum
dat.	cui	quibus	cui	quibus	cui	quibus
acc.	quem	quos	quam	quas	quid	quae
abl.	quo	quibus	qua	quibus	quo	quibus

Zelfstandig gebruik wil zeggen dat het vragende voornaamwoord als volwaardig naamwoord de plaats in kan nemen van een zelfstandig naamwoord.

Voorbeelden

quis es?	= wie ben jij?
quibus pecuniam dedisti?	= (aan) wie heb je het geld gegeven?

Woordenlijst

dedisti	(jij) hebt gegeven
es	(jij) bent
pecunia, -ae (f)	geld

Bijvoeglijk gebruik

Het bijvoeglijk gebruikte vragende voornaamwoord is in alle vormen gelijk aan die van het betrekkelijk voornaamwoord of relativum:

	mannelijk		vrouwelijk		onzijdig
	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud	enkelvoud	meervoud
nom.	qui	qui	quae	quae	quod	quae
gen.	cuius	quorum	cuius	quarum	cuius	quorum
dat.	cui	quibus	cui	quibus	cui	quibus
acc.	quem	quos	quam	quas	quod	quae
abl.	quo	quibus	qua	quibus	quo	quibus

Bijvoeglijk gebruik wil zeggen dat het vragende voornaamwoord net als een bijvoeglijk naamwoord bij een zelfstandig naamwoord hoort. In het Nederlands gebruiken we dan vaak welke. En net als het bijvoeglijke naamwoord richt het bijvoeglijk gebruikte vragende voornaamwoord zich in getal, geslacht en naamval naar het zelfstandige naamwoord waar het bij hoort.

Voorbeelden

quem servum vituperavisti?	= welke slaaf heb jij vermaand?
cui ancillae donum das?	= (aan) welke slavin geef je een geschenk?

Woordenlijst

ancilla, -ae (f)	slavin
das	(jij) geeft
donum, -i (n)	geschenk
servus, -i (m)	slaaf
vituperavisti	(jij) hebt vermaand