Onderwijs in relatie tot P2P/Kapitalisme

Het kapitalisme wordt in de Dikke Van Dale omschreven als ‘het maatschappelijk stelsel en de verschijnselen van de productiewijze die gekenmerkt worden door het privaat bezit van de productiemiddelen, die, als kapitaal, een bron van inkomsten voor de bezitter kunnen zijn’ (Dikke Van Dale, 1976).

Kapitalisme is dus een economisch systeem dat gebaseerd is op het investeren van geld, met het oog op het maken van winst. Om meerwaarde te creëren, maakt de producent gebruik van loonarbeid, waarbij de productiemiddelen in privaat eigendom zijn. De kapitalisten zijn verder ook voor een vrije markt, wat omschreven kan worden als een markteconomie waarin prijzen door vraag en aanbod tot stand komen. Dat wil zeggen dat de inwoners van een kapitalistisch land vrij zijn in het maken van prijzen van producten (Wikipedia, 2014c).

Kapitalisme en P2P

De samenleving is lange tijd gebaseerd geweest op kapitalistische principes, maar Michel Bauwens wil hier van af stappen. Hij ziet namelijk in nieuwe fenomenen, zoals de samenwerkingseconomie, peer-to-peernetwerken en fab labs, een weg naar een postkapitalistische beschaving, waarbij de markt zal onderworpen worden aan het algemeen belang. Hierbij moet men zorgvuldig omspringen met grondstoffen omdat er materiële schaarste is. Daarnaast is er een immateriële overvloed aan menselijke ideeën, die men de vrije loop laat. Er moet dus een peer-to-peer-economie komen, die verder bouwt op structuren die terug te vinden zijn in het kapitalisme (Bauwens & Lievens, 2013). In zowel het kapitalisme als de peer-to-peereconomie is er sprake van ‘transactie’, weliswaar elk in zijn eigen betekenis. In het kapitalisme komt dit voor in termen van ruilwaarde. De verkoper biedt een product aan en een andere persoon koopt dit. Wat ermee gedaan wordt, zijn geen zorgen voor de verkoper, hij heeft immers zijn product verkocht. In dit systeem gaat men uit van individueel belang. In een peer-to-peer-samenleving komt transactie anders naar voor. Een individu kan in een peer-to-peersysteem (een sociaal-economisch systeem) een transactie aangaan met dat systeem (Leyssens, 2013). Hierbij is er sprake van gemeenschappelijk belang. In dergelijk systeem kiest men vrijwillig om bij te dragen aan een project, waarbij het doel voorop staat, namelijk het samen creëren van iets met maatschappelijk nut. Dit wordt ook wel de gebruikswaarde genoemd (Bauwens & Lievens, 2013). Transactie is dus een voorbeeld van een construct dat beide systemen hanteren, maar de betekenis ervan verschilt. Dit verschil wordt in de derde alinea van dit onderdeel nog verder uitgediept. Er zijn echter nog meer verschillen tussen kapitalisme en peer-to-peer.

Het verschil tussen arbeidsverdeling en taakverdeling is een eerste onenigheid. Bij het kapitalisme is er sprake van arbeidsverdeling. Hierbij kiezen mensen voor één beroep met bijhorende verplichte arbeidstaken, waarvoor een diploma of referentie vereist is. De taken worden zo verdeeld dat een werknemer enkel nog die ene deeltaak oplost, zodat men zo efficiënt mogelijk werkt, wat resulteert in meer productie en uiteindelijk dus in meer winst. Dit proces leidt tot individualisering. Werknemers vervreemden niet alleen van elkaar, omdat ze als het ware geïsoleerd zijn, maar ook van het product. Bij peer-productie is dit niet langer zo, men spreekt van een taakverdeling. Hierbij wordt er op vrijwillige basis gekozen voor arbeidstaken, aansluitend bij de individuele interesses en belangen. Deze taken worden onafhankelijk van elkaar uitgevoerd, waarbij er geen diploma of referentie vereist is. In het peer-to-peermodel wil men de arbeidskracht vrij inzetten, op basis van passie. Peer-productie gaat ervan uit dat iedereen hetzelfde potentieel heeft om bij te dragen tot het collectief project (= equipotentialiteit). Dit is een eerste verschil tussen het kapitalisme en peer-productie (Monserez, n.d.; Bauwens & Lievens, 2013).

Een tweede verschil is dat peer-productie zich richt op de productie van gebruikswaarde. In het boek wordt het voorbeeld aangehaald van Wikipedia: Een persoon schrijft een tekst voor Wikipedia, niet om geld te verdienen, maar om Wikipedia beter te maken. Bij het kapitalisme is dit net omgekeerd: een persoon (de bezitter van productiemiddelen) laat goederen produceren door arbeiders om de producten daarna (met winst) te verkopen en niet omdat het nuttig is. Dit is het principe van ruilwaarde. Hierbij is geld de drijfveer en dit is bij de peer-productie niet zo. Een peer-producent maakt iets omwille van de passie voor het product. Kapitalisme is dus een systeem dat steunt op extrinsieke motivatie. Mensen krijgen nog altijd positieve prikkels zoals een promotie of een bonus en dit zet hun aan om harder te werken. Het kan ook gaan om negatieve prikkels, zoals degradatie of ontslag. Mensen werken, volgens Bauwens, beter vanuit een intrinsieke zelfmotivatie binnen de gemeenschap van peers dan vanuit een extrinsieke motivatie van financiële beloning (Bauwens & Lievens, 2013).

Wat nog verschillend is tussen peer-productie en kapitalisme is dat er bij het eerstgenoemde sprake is van holoptisme en bij het laatstgenoemde van panoptisme. Holoptisme is de eigenschap dat alles van het project voor iedereen open, zichtbaar en transparant is, dus iedereen kan alles te weten komen over een project. Bij panoptisme daarentegen kan alleen de top alles zien, de rest weet alleen wat hij/zij moet weten. Verder laat peer-productie ons kennis maken met een nieuw begrip, namelijk ‘produser’, wat komt van producent en user. Er wordt nog steeds een product gemaakt, zoals bij het kapitalisme, maar het ontwerp van dat product wordt snel bijgespijkerd met de hulp van de gebruikers. Neem nu Wikipedia als voorbeeld. Iedereen kan hierop informatie posten, maar tegelijk kan ook elke persoon deze informatie aanpassen. Op die manier wordt de pagina op Wikipedia optimaal gehouden (Bauwens & Lievens, 2013).

Uit het bovenstaande kan er besloten worden dat peer-to-peer steunt op constructen van het kapitalisme, maar peer-producenten gaan een grote stap verder. Er wordt niet meer over ruilwaarde gesproken, maar over gebruikswaarde, omdat men produceert omwille van het nut en niet omwille van het geld. Verder willen ze ook productie en loon ontkoppelen, waarbij er gewerkt moet worden vanuit een intrinsieke motivatie.

Voorbeeld

Om kapitalisme te illustreren, wordt een voorbeeld uit het dagelijkse leven gebruikt. Bijna dagelijks wandelen we voorbij verschillende winkels, waarbij ook winkels van grotere bedrijven, zoals Hennes & Mauritz (H&M), en staan we niet stil bij de werking van zo’n bedrijf. H&M heeft zijn filialen in verschillende grote landen, waaronder China, Japan en Bangladesh. In Bangladesh, bijvoorbeeld, bevinden zich veel textielfabrieken. De textielprijzen zijn zeer laag, waardoor de kledij goedkoop geproduceerd wordt. De textielindustrie is in zo’n landen dan ook de belangrijkste sector. Wanneer de kledij gemaakt is, wordt deze naar andere landen gestuurd, bijvoorbeeld België, om op zijn beurt dan te verkopen aan lage prijzen. Dit was/is ook het doel van de bazen van H&M. Zij willen grote hoeveelheden kledij maken en deze tegen lage prijzen verkopen. Deze ondernemers willen hiermee zo’n grootst mogelijke winstomzet bereiken. De goedkope productie in Bangladesh, bijvoorbeeld, speelt hier een grote rol in, aangezien dit de winst van H&M versterkt. Al deze factoren zorgen ervoor dat de arbeiders in de fabrieken ondermaats betaald worden.

Kapitalisme komt in dit voorbeeld sterk naar voor als productiewijze. Kenmerkend hierbij is het privaat bezit van productiemiddelen. Bedrijven en rechtspersonen bepalen de inzet van kapitaal en de controle hierover. Kapitaal kan dus een bron van inkomsten voor de bezitter van deze productiemiddelen zijn. De arbeiders, daarentegen, kunnen echter niet delen in de winsten die grote bedrijven maken (McConnell, Brue, & Flynn, 2014). Er heerst dus een tegenstelling tussen arbeid en kapitaal. De leiders van het bedrijf hebben vooral oog voor het creëren van meerwaarde/kapitaal. De arbeider krijgt loon voor wat hij produceert, maar de winst komt in de zakken van de baas terecht.

Theoretische duiding

Dit kapitalisme is er niet vanzelf gekomen. Het is ontstaan in het vroegmoderne West-Europa, meer specifiek vanuit de feodaliteit. Dit werkte volgens het principe dat de leenheer gebieden in leen gaf aan zijn leenmannen (die weinig kapitaal hadden) en in ruil hiervoor kreeg hij trouw, militaire bijstand en belastinginkomsten. De leenman haalt hier dus enkel profijt uit, waarbij er sprake was van een standenmaatschappij. Steden begonnen hierdoor te groeien en door het toenemen van de bevolking ontstonden er dus ook nieuwe steden en dorpen. Deels door dit fenomeen kwam de handel terug op gang. De nijverheid werd nieuw leven in geblazen en geld werd steeds belangrijker. Doordat de samenleving veranderde, werd het feodalisme ook aangepast naar een meer kapitalistisch systeem. Er was nog steeds sprake van een standenmaatschappij, waarbij bezitters van productiemiddelen de niet-bezitters aan het werk zetten. De eerstgenoemden haalden hier veel profijt uit (Wikipedia, 2014b; Duby, 1985). De echte start van het kapitalisme wordt vaak gelegd bij de oprichting van de VOC, de eerste multinational met honderden aandeelhouders. Het financiële systeem kwam hierbij echt van de grond. Kenmerkend voor het kapitalisme is Adam Smith, één van de grondleggers. Hij argumenteerde dat een kapitalistisch systeem met een vrije markt de grootste welvaart zou opleveren. Een vrije markt is een systeem waar alle relaties tussen mensen vrijwillig zijn, net zoals de relatie tussen werkgever en werknemer vrijwillig is. Beide partijen worden er beter van. Een werkgever heeft werknemers nodig om zijn bedrijf te laten functioneren en is daar dan ook bereid voor te betalen. Volgens Smith is er een onzichtbare hand die ervoor zorgt dat als iedereen zijn eigenbelang nastreeft, het grootste maatschappelijk nut wordt opgeleverd, dus een zo groot mogelijke welvaart (Wikipedia, 2014e).

Uit het voorgaande zijn enkele kenmerken van het kapitalisme deels aangehaald, maar om alles duidelijk te maken, worden de belangrijkste nog even opgesomd. Ten eerste kan het kapitalisme omschreven worden als een twee-klassensysteem, namelijk de bezitters van productiemiddelen (de werkgevers) en de niet-bezitters van productiemiddelen (de arbeiders). De economie wordt gerund door individuen die een bedrijf leiden. Zij hebben kapitaal om onder andere werktuigen en lonen te kunnen betalen, maar zelf doen ze ‘niets’. Daarvoor worden arbeiders ingezet. Er is dus sprake van een scheiding van arbeid en kapitaal. Een tweede kenmerk is het winstmotief. Het motief van elk bedrijf is het verkopen van goederen om daarmee winst te maken. Een volgende karakteristiek is de minimale tussenkomst van de overheid. Kapitalistische bedrijven gaan ervan uit dat markten vrij gelaten moeten worden om zonder tussenkomst van de overheid te werken. Dit bestaat enkel in theorie, in de praktijk is dit moeilijk na te streven. Een vierde kenmerk kan omschreven worden als competitie. Een competitieve markt is een must voor het kapitalisme. Zonder competitie bestaan er monopolies, wat betekent dat een product door slechts één partij wordt aangeboden. Dit zorgt ervoor dat de verkoper de prijs bepaalt, en niet de markt. Dit is tegen de principes van het kapitalisme. Een laatste kenmerk is de bereidheid en het vermogen tot verandering. Technologie is iets dat niet te missen is in de samenleving waarin wij leven. Voortdurend worden nieuwe technieken en instrumenten uitgevonden, waardoor de samenleving verandert, dus het kapitalisme wordt geacht hier rekening mee te houden (Zucchi, 2014).

Er is vaak kritiek op het kapitalisme omdat deze armoede zou genereren bij de arbeiders. De kritiek gaat erom dat mensen met een groot privaat eigendom de arbeiders zouden uitbuiten en er veel meer ongelijkheid zou zijn. Deze kritiek wordt dan weer tegengesproken doordat het kapitalisme in het begin van de industriële revolutie voor welvaart zorgde voor arm en rijk (Wikipedia, 2014c). Er zijn heel wat bewegingen, ideeën en opvattingen tegen het kapitalisme gekant, zoals bijvoorbeeld het communisme. Deze ideologie wil het kapitalisme volledig vervangen en is hier dan ook volledig tegengesteld aan. Het is een politiek systeem waarbij alles van iedereen is. Iedereen produceert naar eigen vermogen en neemt naar eigen behoefte. Het gaat hier helemaal niet meer om een op winst-gebaseerde economie, maar er is sprake van gemeenschappelijk eigendom. Deze leer streeft naar een klasseloze maatschappij, waarin geen politieke en economische verschillen, zoals inkomensverschillen bestaan (Wikipedia, 2014a; Brown, 2009). Ook Karl Marx was een aanhanger van het communisme, aangezien hij zich kant tegen het kapitalisme. De uitbuiting van de arbeidersklasse in het kapitalistische systeem door de heersende klasse staat centraal in zijn denken. Hij vond dat er een beter systeem mogelijk was, namelijk het communisme (Wikipedia, 2014d). In een kapitalistisch systeem krijgt de arbeider een bepaald loon, maar het werk van de arbeider levert meer op dan hij als loon krijgt. Er is dus sprake van meerwaarde. Een kapitalist houdt deze winst zelf, zodat hij zijn eigen kapitaal kan vergroten. Dit wordt door Marx gezien als uitbuiting van de arbeidersklasse. Dit proces zorgde voor een klassenstrijd, waarbij de arbeiders het proces van kapitalisme moeten doorbreken door het in gemeenschappelijk bezit nemen van de productiemiddelen (Laermans, 2012). Het communisme was volgens Marx veel beter, waarbij hij verwachtte dat er een zodanige toename van de productiviteit zou zijn door verdere industrialisatie, dat alle leden van de maatschappij in principe in overvloed zouden kunnen baden (Laermans, 2012).

Het kapitalisme heeft dus een enorm grote invloed gehad doorheen de voorbije eeuwen. Het kapitalistisch systeem is echter nog steeds niet uitgedoofd. P2P wil een poging doen om hier verandering in te brengen en ‘de wereld te redden’.

Externe links

1. Voor meer informatie omtrent het begrip holoptisme (zie deel 2: Kapitalisme en P2P): https://nl.wikibooks.org/wiki/Onderwijs_in_relatie_tot_P2P/Holoptisme

2. Voor meer informatie omtrent de 4 kwadranten voor de peer-to-peer-economie die Bauwens beschrijft (waarin verschillende soorten kapitalisme aanbod komen): http://www.plan-c.eu/2013/06/14/wat-is-de-peer-to-peer-economie/

3. Voor meer informatie omtrent het begrip kapitaal: https://nl.wikibooks.org/wiki/Onderwijs_in_relatie_tot_P2P/Kapitaal

4. Voor meer informatie omtrent Adam Smith: https://nl.wikipedia.org/wiki/Adam_Smith

5. Voor meer informatie omtrent Karl Marx en het marxisme: http://www.marxists.org/nederlands/

6. Voor meer informatie omtrent het communisme: http://www.marxists.org/nederlands/marx-engels/1848/manifest/

Referenties

Bauwens, M., & Lievens, J. (2013). De wereld redden : Met peer-to-peer naar een postkapitalistische samenleving. Antwerpen, Belgium : Houtekiet.

Brown, A. (2009). De opkomst en ondergang van het communisme. DK Houten, The Netherlands: Het Spectrum.

Duby, G. (1985). De drie orden: het zelfbeeld van de feodale maatschappij: 1025 – 1225. Amsterdam, The Netherlands: Elsevier.

Inleiding kapitalisme. (n.d.). Retrieved from http://discussiegroepspartacus.org/inleiding/inleiding-kapitalisme/

Kruyskamp, C. (1976). Groot Woordenboek der Nederlandse Taal. Den Haag, The Netherlands: Martinus Nijhoff.

Laermans, R. (2012). De maatschappij van de sociologie. Amsterdam, The Netherlands: Boom.

Leyssens, J. (2013). Wat is de peer-to-peer economie? Retrieved from http://www.plan-c.eu/2013/06/14/wat-is-de-peer-to-peer-economie/

McConnell, C., Brue, S., & Flynn, S. (2014). Economics: Principles, problems & policies. Boston, MA: Twayne Publishers.

Monserez, L. (n.d.). De wereld redden. Retrieved from http://www.liberales.be/boeken/wereld

Wikipedia, de vrije encyclopedie. (2014a). Communisme. Retrieved from http://nl.wikipedia.org/wiki/Communisme

Wikipedia, de vrije encyclopedie. (2014b). Feodalisme. Retrieved from http://nl.wikipedia.org/wiki/Feodalisme

Wikipedia, de vrije encyclopedie. (2014c). Kapitalisme. Retrieved from http://nl.wikipedia.org/wiki/Kapitalisme

Wikipedia, de vrije encyclopedie. (2014d). Karl Marx. Retrieved from http://nl.wikipedia.org/wiki/Karl_Marx

Wikipedia, de vrije encyclopedie. (2014e). Vrije markt. Retrieved from http://nl.wikipedia.org/wiki/Vrije_markt

Zucchi, K. (2014). Main characteristics of capitalist economies. Retrieved from http://www.investopedia.com/articles/investing/102914/main-characteristics-capitalist-economies.asp