Onderwijs in relatie tot P2P/Vereniging voor maatschappelijk nut

Een vereniging voor maatschappelijk nut (Engels: for-benefit association) is een doelgedreven organisatie die de infrastructuur van de commons (maatschappelijk gedeelde zaken waarop geen afgebakende rechten bestaan) beschermt en beheert (Bauwens & Lievens, 2013).

Vereniging voor maatschappelijk nut en P2P

De stelling van Bauwens is dat we vandaag in een overgangsfase zitten naar een postkapitalistische samenleving, die er zal uitzien als een peer-to-peer-gemeenschap (P2P). We zijn op weg naar een maatschappij waarin de markt op de achtergrond zal verdwijnen en de burgersamenleving op de voorgrond zal treden. Zaken zullen niet meer geproduceerd worden omwille van hun ruilwaarde (geld), maar omwille van hun gebruikswaarde; omwille van hun maatschappelijk nut. Dit is de basis van een P2P-samenleving. Een belangrijke plaats in deze samenleving is weggelegd voor de commons. Bauwens definieert commons als “hulpbronnen die onder het gezamenlijke beheer van een groep of organisatie vallen en waarop geen afgebakende rechten bestaan” (Bauwens & Lievens, 2013, p. 192). Het kan gaan om oceanen, de atmosfeer, de ozonlaag … Het zijn eigenlijk zaken die gemeen goed zijn. In de context van P2P gaat het vooral om digitale commons van kennis. In onze samenleving zijn er steeds meer technologieën die het mogelijk maken dat mensen wereldwijd hun kennis bundelen en samen dingen doen. Via P2P-netwerken produceren mensen samen zaken die een maatschappelijke waarde hebben (bijvoorbeeld artikels op Wikipedia). In een P2P-samenleving zal de markt onderworpen worden aan het algemeen belang en dus aan de commons. De samenleving zal niet meer draaien rond individuele winst en groei, maar rond het gemeenschappelijke goed. Mensen zullen niet meer produceren omdat ze geld willen (extrinsieke motivatie), maar omdat ze willen bijdragen aan het gemeengoed (intrinsieke motivatie) (Bauwens & Lievens, 2013). Welke plaats krijgt een vereniging voor maatschappelijk nut nu in deze postkapitalistische samenleving volgens Bauwens?

Schema of Michel Bauwens' theory

Verenigingen voor maatschappelijk nut beschermen en beheren de infrastructuur van de commons. Het zijn entiteiten die werken volgens het principe van P2P: ze onderschikken hun winst (als die er al is) aan het sociale doel. Het zijn doelgedreven organisaties (for benefit), en dus niet winstgedreven (for profit). Verenigingen voor maatschappelijk nut zijn organisaties die sociale en ecologische doelstellingen integreren in hun bedrijfsbeleid: het gaat nog steeds (zoals in de kapitalistische samenleving) om het produceren van zaken, maar niet vanuit een marktlogica. In het schema van Bauwens (zie afbeelding) bevinden de verenigingen voor maatschappelijk nut zich in het kwadrant van de globale commons (rechts bovenaan): dit zijn zaken die wereldwijd gedeeld kunnen worden (zoals kennis). Verenigingen voor maatschappelijk nut houden rekening met globale structuren, niet enkel met lokale. De verenigingen gaan te werk zoals een bedrijf: er is personeel en een bedrijfsleider. In tegenstelling tot instellingen van de privé- of overheidssector, die volgens Bauwens volgens een ‘feodale structuur’ werken (werknemers moeten er enkel gehoorzamen), werken de verenigingen voor maatschappelijk nut democratisch. Er worden regelmatig beheersverantwoordelijken verkozen, maar deze geven nooit bevelen aan hun medewerkers. De beheersverantwoordelijken beheren de infrastructuur, maar niet het productieproces. Hiervoor zorgen de volledig autonome bijdragers van de commons.

Verenigingen voor maatschappelijk nut zijn belangrijk in de overgang naar een postkapitalistische P2P-samenleving. Waar in kapitalistisch georiënteerde organisaties winst maken het doel is, is dat bij verenigingen voor maatschappelijk nut het scheppen van nuttige gebruikswaarde. Ze hebben daar wel middelen voor nodig. Hiervoor gebruiken ze marktprincipes en –mechanismen, maar deze zijn slechts een middel om het doel te bereiken: commons creëren en beheren. Iets concreter verwoord: het zijn vaak ethische bedrijven die sociale en ecologische doelstellingen hanteren en alles wat ze doen op een transparante manier rapporteren aan de rest van de wereld. Verenigingen voor maatschappelijk nut verlenen hun diensten aan de gemeenschap, door hun winst aan te wenden voor het gemeenschappelijke goed (Bauwens & Lievens, 2013).

Voorbeeld: Wikimedia Foundation Inc.

Logo of the Wikimedia Foundation

De Wikimedia Foundation Inc. (San Francisco) is in 2003 opgericht door Jimmy Wales. De organisatie beschrijft zichzelf als “een liefdadigheidsorganisatie zonder winstoogmerk, die gewijd is aan het aanmoedigen van de groei, ontwikkeling en verspreiding van vrije, meertalige inhoud, en het gratis verspreiden van de volledige inhoud van deze wiki-gebaseerde projecten aan het publiek” (Wikimedia Foundation, 2013, n.p.). Het doel van Wikimedia Foundation is dus de verspreiding van vrije kennis (= een common). De organisatie werkt met diverse projecten, waarvan Wikipedia (de vrije online encyclopedie) het bekendste is (Wikipedia, 2014). Ze zien het als hun plicht om een wereld te creëren waarin iedere mens vrije toegang heeft tot alle kennis.

Waarom is dit nu een vereniging voor maatschappelijk nut? In de eerste plaats werkt de Wikimedia Foundation volgens P2P-principes. Het gaat om het bundelen van kennis die voor iedereen beschikbaar is en waar iedereen aan kan bijdragen. Ten tweede is de Wikimedia Foundation een doelgedreven organisatie die niet de ambitie heeft winst te maken: het is een organisatie zonder winstoogmerk. Ze creëren nuttige gebruikswaarde, bv. een encyclopedie die iedereen kan raadplegen (Wikipedia). Ten derde is de taak van de Wikimedia Foundation het beschermen en beheren van de infrastructuur van de commons: de organisatie produceert de kennis niet zelf (dit doen alle mensen die er aan willen meewerken), maar zorgt er wel voor dat de kennis beschikbaar blijft op een overzichtelijke en acceptabele manier. Ten slotte werkt de Wikimedia Foundation wel als een bedrijf: er is personeel en ze hebben geld nodig om te kunnen blijven doen wat ze doen. Dit geld komt van giften en subsidies. Ze blijven dus werken volgens bepaalde marktmechanismen. Maar hun doel is niet hetzelfde als dat van een gewoon kapitalistisch bedrijf (ruilwaarde/geld creëren). Het draait bij de Wikimedia Foundation om een sociale doelstelling: mensen van kennis voorzien, zodat ze deze kunnen inzetten in het dagelijkse leven.

Theoretische duiding

Het idee achter de vereniging voor maatschappelijk nut is niet nieuw. In een kapitalistische context bestaat het al lang. Het is een concept met veel nuances, maar het draait steeds om een organisatie die niet uit is op winst. In wat volgt wordt een vergelijking gemaakt met non-profit organisaties, vzw’s en ngo’s. Er wordt geduid wat het verschil is met een vereniging voor maatschappelijk nut in een postkapitalistische peer-to-peer context.

• Een non-profit organisatie is een organisatie die niet als doel heeft winst te maken. Ze is gericht op het ondersteunen van niet-commerciële, maatschappelijke doelen. Een non-profit organisatie haalt haar inkomsten uit giften, subsidies en eigen inkomsten (Wikipedia, 2014).
• Een voorbeeld van een non-profit organisatie is een vereniging zonder winstoogmerk (vzw). Een vzw heeft een eigen rechtspersoonlijkheid, waardoor de winst die gemaakt wordt, los staat van het privévermogen van de leden. Een vzw heeft dus een eigen kapitaal, dat steeds weer in de vzw zelf wordt geïnvesteerd (Wikipedia, 2014).
• Een niet-gouvernementele organisatie (ngo) is een organisatie die onafhankelijk is van de overheid. Ze richt zich op het maatschappelijk belang door bijvoorbeeld te werken rond duurzaamheid, mensenrechten, ontwikkelingseducatie … (Wikipedia, 2014).

Deze organisaties lijken allemaal sterk op de vereniging voor maatschappelijk nut, omdat ze niet uit zijn op winst voor particulieren en omdat ze vaak sociale of maatschappelijke doelstellingen hebben. Maar ze gaan nog steeds te werk in een kapitalistische context: ze werken vanuit het standpunt van schaarste en er moet betaald worden voor de gebruikswaarde die ze creëren (Lievens, 2012).

Een vereniging voor maatschappelijk nut is, net zoals een non-profit organisatie in een kapitalistische context, een vereniging zonder winstoogmerk. Maar in een postkapitalistische context krijgt deze term een nieuwe betekenis. Men spreekt wel eens van de ‘fourth sector’ of de ‘vierde sector’. In een kapitalistische samenleving zijn er drie soorten sectoren: publieke (de overheid), private (de markt) en sociale (non-profit: zonder winstoogmerk). Maar nu we in een overgang zitten naar een postkapitalistische samenleving, zijn er steeds meer organisaties die sociale doelstellingen integreren in een bedrijfsbeleid dat werkt volgens marktmechanismen. We zien de drie sectoren dus meer en meer samenkomen: het wordt een soort mengeling. Daarom noemt men deze organisaties de ‘fourth sector’. Deze sector wordt steeds uitgebreider en er is dus steeds meer nood aan een duidelijke definitie of een aantal criteria waaraan deze sector moet voldoen. Daarom hebben open-sourcegemeenschappen de term for-benefit association of vereniging voor maatschappelijk nut ingevoerd (Fourth Sector Network, 2008). De criteria om van een for-benefit association te spreken, zijn:

• Er moet een sociale doelstelling zijn
• Marktmethode: om de sociale doelen te bereiken, hanteert de organisatie een bedrijfsbeleid volgens het marktmechanisme
• Inclusief eigenaarschap: het eigenaarschap is verdeeld over alle belanghebbenden, in overeenstemming met hun bijdrage
• Stakeholder-bestuur: informatie wordt gedeeld met alle belanghebbenden
• Eerlijke vergoeding: alle belanghebbenden en personeelsleden worden vergoed volgens hun bijdrage
• Redelijke terugbetaling: beleggers worden terugbetaald, maar de grens ligt daar waar de missie van de organisatie in het gedrang komt
• Sociale en ecologische verantwoordelijkheid: de organisatie probeert haar ecologische en sociale prestaties constant te verbeteren
• Transparante rapportering: de ecologische, sociale en financiële prestaties van de organisatie worden nauwkeurig geëvalueerd en gerapporteerd aan de buitenwereld
• Beschermde winst: de winst mag niet gebruikt worden voor private doelen maar moet ingezet worden voor het sociale doel (P2P Foundation, 2012).

Volgens Bauwens zitten we in een overgang van de welvaartsstaat naar de partnerstaat: in plaats van een staat die gebaseerd is op individualistische principes, komt er een staat die omstandigheden creëert die burgers toelaten om samen collectieve waarde voort te brengen. In de nieuwe partnerstaat zijn verenigingen voor maatschappelijk nut dus erg belangrijk. De verenigingen zorgen voor een infrastructuur om samen te kunnen werken, maar ze komen niet tussen in het echte productieproces (zie bv. de Wikimedia Foundation). In deze zin komt hun functie tot op zeker hoogte overeen met die van de overheid. Waar de overheid in een partnerstaat het algemeen belang en de samenwerkingsinfrastructuur van de hele samenleving beschermt en beheert (territoriaal niveau), doet een vereniging voor maatschappelijk nut hetzelfde voor specifieke projecten (projectmatig niveau) (Lievens, 2012). Bauwens ziet de verenigingen als “een beperktere staatsvorm voor de eigen commons” (Bauwens & Lievens, 2013, p. 113). De vereniging voor maatschappelijk nut beschermt de belangen van de eigen commons, waarin zij als bedrijf gespecialiseerd is (Bauwens & Lievens, 2013). Wikipedia is een voorbeeld van zo’n specifiek project dat beheerd wordt door een vereniging voor maatschappelijk nut; de Wikimedia Foundation beschermt en beheert de infrastructuur van Wikipedia en alle artikelen die hierop verschijnen. Het gaat dan om de structurering, de overzichtelijkheid, de betrouwbaarheid, enzovoort.

Externe links

1. Voor meer informatie over for-benefit associations, zie http://p2pfoundation.net/For-Benefit_Corporations
2. Voor een verdiepend artikel over for-benefit associations, zie http://hbr.org/2011/11/the-for-benefit-enterprise/ar/1
3. Voor de site van de Wikimedia Foundation, zie http://wikimediafoundation.org/wiki/Home
4. Voor meer informatie over de ‘fourth sector’, zie http://www.fourthsector.net/
5. Voor een artikel over de partnerstaat (geschreven door Jean Lievens), waarin de vereniging voor maatschappelijk nut een belangrijke rol speelt, zie http://www.jeanlievens.be/van_B2B_naar_P2P/Dutch/Artikelen/2012/12/22_De_welvaartsstaat_is_dood,_lang_leve_de_partnerstaat!.html

Referenties

Bauwens, M., & Lievens, J. (2013). De wereld redden. Met peer-to-peer naar een postkapitalistische samenleving. Antwerp, Belgium: Houtekiet.

Fourth Sector Network (2008). About the Fourth Sector. Retrieved October 27, 2014, from http://www.fourthsector.net/learn

P2P Foundation (2012). For-Benefit Corporations. Retrieved October 29, 2014, from http://p2pfoundation.net/For-Benefit_Corporations

Wikipedia (2014). Non-profit. Retrieved October 29, 2014, from http://nl.wikipedia.org/wiki/Non-profit

Wikipedia (2014). Vereniging zonder winstoogmerk. Retrieved October 29, 2014, from http://nl.wikipedia.org/wiki/Vereniging_zonder_winstoogmerk

Wikipedia (2014). Niet-gouvernementele organisatie. Retrieved October 29, 2014, from http://nl.wikipedia.org/wiki/Niet-gouvernementele_organisatie

Wikipedia (2014). Wikimedia Foundation. Retrieved October 31, 2014, from http://nl.wikipedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation

Lievens, J. (2012). De welvaartsstaat is dood, lang leve de partnerstaat! Retrieved October 27, 2014, from http://www.jeanlievens.be/van_B2B_naar_P2P/Dutch/Artikelen/2012/12/22_De_welvaartsstaat_is_dood,_lang_leve_de_partnerstaat!.html

Wikimedia Foundation (2014). Wikimedia Foundation. Retrieved October 31, 2014, from http://wikimediafoundation.org/wiki/Home