Onderwijs in relatie tot P2P/Vervreemding

Vervreemding is een term die duidt op gevoelens van defecte verbondenheid met zichzelf, de mensen, de natuur, de omgeving, werk, welvaart, (productie-)middelen of de gehele samenleving. Het begrip is onder meer uitgewerkt in de filosofie, psychologie, sociologie, theologie, rechtsgeleerdheid, politiek en de economie met als gevolg dat er uiteenlopende concepten zijn ontstaan (Wikipedia, 2013). Hieronder volgen enkele voorbeelden:

• De politieke, culturele en religieuze vervreemding kan men zien als het ontbreken van politieke macht, culturele rijkdom of een realistische wereldvisie. De hoogste klasse dringt zich op al deze gebieden aan de anderen op (Marxistisch woordenboek, n.d.).
• De economische vervreemding uit zich doordat de arbeider en het product van zijn arbeid zijn gescheiden, omdat de arbeider slechts zijn arbeidskracht aan de kapitalist verhuurt. Hij leidt een bestaan dat door anderen (door een leidende klasse) bepaald wordt (Marxistisch woordenboek, n.d.).

Vervreemding en P2P

De peer-to-peer beweging zet zich volgens Bauwens (2013) af tegen vervreemding, in die zin dat het de verbondenheid tussen mensen zal aanwakkeren en het begrip ‘overdracht’ zal vervangen door het begrip ‘delen’.

Peer-to-peer productie is een proces waarbij iedereen op basis van innerlijke motivatie, vrijwillig (mee)werkt aan een zelf uitgekozen peer-project. De vervreemding die tussen de producenten en het product in het kapitalisme ontstaat, verdwijnt in het vrijwillige systeem van peer-to-peer waar mensen samenwerken en hetzelfde ideaal nastreven. De peer-to-peer projecten zijn namelijk zodanig ontworpen, dat het individueel belang van degenen die er aan werken, samenvalt met het gemeenschappelijk belang. Dit wil zeggen dat personen die werken aan zo een project, er niet enkel voordeel voor zichzelf uithalen maar dat dit tegelijkertijd ook leidt tot een positief maatschappelijk resultaat. In de kapitalistische situatie geldt er bij een transactie enkel de tevredenheid van de koper en de verkoper. De externe factoren zoals wat men (ver)koopt en wat ermee gebeurt, doen er niet toe, ook niet als het bijvoorbeeld om wapens gaat. Bij de peer-to-peer productie echter, streven alle personen een maatschappelijk doel na (Bauwens & Lievens, 2013).

Men kan dus stellen dat peer-to-peer een morele revolutie is tegen het kapitalisme. Dit in de zin dat de peer-productie rekening houdt met externe effecten, sociale gelijkheid creëert, stabiliteit veroorzaakt en de biosfeer tracht te beschermen en zo het immorele karakter van het kapitalisme tracht tegen te gaan (Bauwens & Lievens, 2013). Bovendien leiden zulke projecten volgens Michel Bauwens (2013) tot een deproletarisering, waarbij mensen opnieuw de plaats van ambachtsman of –vrouw innemen. Mensen kunnen vrijwillig kiezen voor taken die ze willen opnemen en werken opnieuw voor zichzelf in plaats van voor een ander (de heersende klasse).

Sprekend voorbeeld/illustratie

De vervreemding van arbeiders duikt anno 2014 vooral op in de zogenaamde lage-loon landen. Westerse ketens sturen grote bestellingen, met een korte deadline, naar landen zoals Bangladesh. De werkgevers in die landen moeten daardoor het werk uitbesteden aan kleinere bedrijfjes, of thuiswerkers en wanneer het niet snel of goedkoop genoeg gaat, dreigen de Westerse opdrachtgevers om naar de concurrent te stappen. Zo ontstaat er een situatie met extreem lage lonen, een gebrek aan middelen om goede arbeidsomstandigheden te creëren, en een slecht toezicht op de omstandigheden bij die kleinere bedrijven waaraan men het werk uitbesteed (Verbeek, 2013).

Een voorbeeld van zulk een keten is Primark. Hoewel zij expliciet aangeven van niet te werken met de bedrijven waar kinderarbeid voorkomt en dergelijke, lijkt zulk beleid in de praktijk bijna onmogelijk te realiseren. Het is namelijk in landen zoals Bangladesh, niet eenvoudig om een goed toezicht te houden over de arbeidsomstandigheden en de veiligheid van de gebouwen. Dit komt vooral door de extreem lage prijs die Primark wil betalen aan de leveranciers. Een shirt wordt voor hen geproduceerd voor 1,60 dollar, en door hen verkocht voor 6 dollar. De werknemers verdienen slechts 0,5 tot 5 procent van die verkoopprijs. Bovendien mag niet vergeten worden dat zelfs dure kledingmerken meedoen aan deze praktijken, merken als Hugo Boss en Tommy Hilfiger laten ook hun kleding in Bangladesh maken (Verbeek, 2013).

De vervreemding van de werknemers van zulke lage-loon landen uit zich op verschillende manieren. Eerst en vooral hebben zij geen inbreng in het productieproces, ze vervreemden van zichzelf en worden een louter fysiek object dat hersenloos en aan een snel tempo uitvoert wat de werkgever hen vraagt. Ten tweede vervreemdt men van zijn medemens, die men enkel nog ziet als concurrent, aangezien men in de rij moet staan om zulk een (barbaarse) job te bemachtigen. Bovendien vervreemden de werknemers van de natuur aangezien men niet werkt voor de eigen belangen of bevrediging, maar slechts voor de materiële winst van derden. Tot slot werkt men in deze situatie niet vanuit innerlijke motivatie, maar vanuit overlevingsdrang (Verbeek, 2013).

Wie niet medeplichtig wil zijn aan deze uitbuiting van mens en natuur, doet er dus goed aan zich kritisch te informeren. Websites als “Rank a Brand” (www.rankabrand.nl) zijn daarbij behulpzaam. Op deze site krijg je een overzicht van alle beschikbare informatie over de arbeidsomstandigheden en duurzaamheid van veel grote merken (Verbeek, 2013).

Theoretische duiding

Het begrip vervreemding, is toe te passen op de gehele geschiedenis van de mens. Vanheuverswyn (2005) beschrijft de verschillende vormen van vervreemding die doorheen de jaren zijn ontstaan. Deze worden hieronder toegelicht.

De ongelijkheid tussen de behoeften en wensen van de mens en zijn controle over de natuur, zijn de meest primitieve vormen van vervreemding. Een voorbeeld hiervan is godsdienst, waarbij de mens zich onder invloed van sociale manipulatie door priesters of geestenverdrijvers vervreemdt van zijn medemensen (Vanheuverswyn, 2005).

De eerst vernoemde vorm van vervreemding wordt later voorbijgestreefd door een nieuw type vervreemding, de slavernij. De arbeider verliest de controle over de basisvoorwaarden van zijn economische activiteit. Steeds meer goederen worden getransformeerd tot waren die men ruilt op de markt. De wetten van de warenmarkt worden op hun beurt zo bepalend voor de producenten, dat na verloop van tijd de mens zelf een waar wordt dat kan verkocht en gekocht worden (Vanheuverswyn, 2005).

Later, ten tijden van het kapitalisme, ontstaat een nieuwe vorm van vervreemding: de loonarbeid. Loonarbeid is een productiewijze waarbij de arbeiders het slachtoffer van de wereldmarkt zijn, en van de wet van vraag en aanbod. Deze vorm van vervreemding komt tegelijkertijd tot stand met de wetten over de private eigendom van productiemiddelen. De bezittende klasse (adel) slaagt er zo in om zij die niets bezitten (arbeiders) voor zich te laten werken (Vanheuverswyn, 2005).

Het is in de periode wanneer de loonarbeid zegeviert, dat Marx (1818-1883) zijn theorie over vervreemding ontstaat. Hij haalde het concept ‘vervreemding’ bij Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1710- 1831), een Duits filosoof wiens “Hegelianisme” de ideologische bron en startpunt vormde voor het Marxisme. Vervreemding is een belangrijk concept in Hegels filosofie. Bij hem wordt vervreemding gezien in de strijd die de mensen tegen de natuur en onderling met elkaar voeren. Men moest zich ontdoen van de onderwerping aan de natuur en aanvaarden dat men deel uit maakte van de ‘(Wereld)geest’, het ‘Absolute’. Dit komt overeen met de eerste vorm van vervreemding die hierboven werd aangehaald (Wikipedia, 2014).

Het is in Marx’ werk dat het begrip ‘vervreemding’ moet worden geplaatst en uitgewerkt in de kritiek op de toenmalige kapitalistische samenleving. Marx noemde het kapitalisme dan ook de “veralgemeende warenproductie”, waarbij alles te koop staat. In deze productiewijze zijn de arbeiders volgens hem het slachtoffer van de wereldmarkt die gebaseerd is op de wet van vraag en aanbod. (Vanheuverswyn, 2005). Deze loonarbeid en het bestaan van private eigendommen heeft volgens Marx tot gevolg dat het product dat de arbeider creëert, los staat van hem als producent. Het produceren van het object is een last voor de arbeider en zorgt voor de bevrediging van de kapitalist, die zichzelf de eigendom over het product toekent (Cultureel woordenboek, n.d.).

De vervreemding die arbeiders ondergaan, uit zich bovendien op verschillende manieren omwille van de productieverhouding waarbij men werkt voor iemand met tegengestelde belangen en doelstellingen. De arbeider neemt afstand van zijn eigen lichaam als puur fysiek object dat in stand moet worden gehouden zodat hij kan functioneren in het productieproces. Hij neemt ook afstand van de natuur omdat natuurlijke objecten niet langer dienen als middelen voor de eigen bevrediging of culturele voldoening, maar louter als materiële middelen voor winstgevende productie. Vervolgens neemt hij afstand van de essentie van zichzelf omdat zelfontplooiing niet aan de orde is, maar hij beperkt wordt tot het niveau van een puur fysieke kracht. Tot slot wordt hij afgescheiden van zijn medemensen, want die kan en mag hij enkel bekijken als concurrentie (Vanheuverswyn, 2005).

Het Marxisme streefde ernaar om de werkelijke producenten weer meester te maken van de productiemiddelen, die omwille van de kapitaalbezitters van hen onteigent (vervreemd) werden. Marx wou dat er een revolutie tot stand kwam, waarin de proletariërs de macht zouden overnemen zodat de politieke en economische macht opnieuw in hun handen zou komen te liggen. Bovendien zou overproductie, omwille van de industrialisatie in combinatie met een toenemende werkloosheid, leiden tot een economische crisis die zou bijdragen aan de revolutie. Het idealistische einddoel dat zo bereikt zou worden was de “klassenloze maatschappij” (Marxisme, n.d.).

Nuttige links

Als je interesse hebt in Georg Wilhem Friedrich, de man die Marx inspireerde voor zijn theorie over vervreemding, kan je terecht op de site: http://nl.wikipedia.org/wiki/Georg_Wilhelm_Friedrich_Hegel

Om meer te weten te komen over het leven van Karl Marx, kan je terecht op deze site: http://nl.wikipedia.org/wiki/Karl_Marx#Hegel

Om meer te weten te komen over de theorie waar Karl Marx zijn leven aan wijdde kan je terecht op deze site: http://www.marxisme.be/n/?page_id=4736

Om wat meer te weten te komen over de peer-to-peer praktijk in de hedendaagse samenleving, kan je eens een kijkje nemen op de volgende site: http://pulsenetwerk.be/timelab-peer-to-peerparel-in-gent/

Als je interesse hebt in duurzaam shoppen kan je de site http://www.rankabrand.nl/ raadplegen

Referenties

Bauwens, M., & Lievens, J. (2013). De wereld redden. Met peer-to-peer naar een postkapitalistische samenleving. Antwerp, Belgium: Houtekiet.

Cultureel woordenboek. (n.d.). Vervreemding. Retrieved October 22, 2014, from http://www.cultureelwoordenboek.nl/index.php?lem=3927

Marxisme (n.d.). Karl Marx: zijn leven. Retrieved October 22, 2014, from http://www.marxisme.be/n/?page_id=4736

Marxistisch woordenboek (n.d.) Aliënatie. Retrieved December 12, 2014, from https://www.marxists.org/nederlands/woordenboek/a/alienatie.htm

Vanheuverswyn, M. (2005). Marxisme en vervreemding. Retrieved October 22, 2014, from https://www.marxists.org/nederlands/novack/1967/vervreemding/1.htm

Verbeek, P.P. (2013). Goedkope kleding wordt duur betaald. Wie betaalt de echte prijs bij Primark? Retrieved November 14, 2014, from http://www.utwente.nl/gw/wijsb/organization/verbeek/Primark/

Wikipedia (2013). Vervreemding. Retrieved October 22, 2014 from http://nl.wikipedia.org/wiki/Vervreemding

Wikipedia (2014). Karl Marx. Retrieved October 22, 2014 from http://nl.wikipedia.org/wiki/Karl_Marx

Wikipedia (2014). Georg Wilhelm Friedrich Hegel. Retrieved October 22, 2014 from http://nl.wikipedia.org/wiki/Georg_Wilhelm_Friedrich_Hegel