Schilderen/Mensen

Het schilderen van mensen is volgens velen een van de moeilijkste opgaven uit de schilderkunst. Dit komt doordat wij, als mens, de vorm van andere mensen zo goed kennen. Een foutje is daardoor al gauw heel storend, tenzij je ervoor kiest om opzettelijk een gestileerde afbeelding te maken.


Rubens, 1616-1618, Nicolas de Respaigne	Joannes Echarius Carolus Alberti, 1808, krijgsman met lans en schild	Theo van Doesburg, 1916, dansers
Drie schilderijen met een staande man als onderwerp, geschilderd over een periode van 300 jaar. De mogelijkheden voor het schilderen van mensen zijn onbegrensd, zowel in stijl, als in houding, kleur, etc.

In dit hoofdstuk komt aan de orde:

Schilderen naar model
De verhoudingen
Het weergeven van huidkleur
Het verkort weergeven van benen of armen
Voeten en handen
Het verschil tussen vrouwen en mannen
Het verschil tussen volwassenen en kinderen
De gelijkenis
Kleding

N.B. Dit alles is in deze versie van het boek opgeschreven met westerse mensen als onderwerp. Mensen met andere afkomst hebben soms geheel andere verhoudingen, huidskleur, houdingen etc.

Schilderen naar model

Schilderen naar een model, zittend, liggend of staan, verdient verreweg de voorkeur. Maar wie wel eens model heeft gezeten weet dat het langdurig dezelfde positie houden zeer vermoeiend en zelfs pijnlijk is. Daarom zal het beter zijn om je model af en toe te vragen om kort te poseren, en in die houding een foto te maken, zodat je verder kan werken aan je schilderij zonder het model. Een foto kan echter de werkelijkheid niet benaderen. Een foto is een momentopname, terwijl in de werkelijkheid de uitdrukking en houding van je model altijd enigszins zal variëren. Dat maakt het enerzijds lastig, maar anderzijds kan je daarmee de meest karakteristieke elementen kiezen en benadrukken.


Arnold van Houbraken, kopie De schilder en zijn model	Henry O'Neil, 1857, Satirisch schilderij met als titel "The Pre-Raphaelite"	Charles Alphonse du Fresnoy, circa 1650 Allegorie van de schilderkunst
Drie voorbeelden van schilderijen met schilders die hun model schilderen. Het rechter schilderij geeft de optimale positie van het model, het doek en de schilder weer. Je werkt het makkelijkst als je, kijkend langs je doek, het model goed kan zien. Hier gebruikt de kunstenares (in feite een allegorie van de schilder) een schildersok. In het linker schilderij gaat het eerder om het aardige beeld van de oude mannen die, onder het mom van schilderen, ongeremd kijken naar een mooie, blote, jonge vrouw. Het rechter schilderij is van een schilder die kritiek heeft op de manier van schilderen van een andere stroming; hij laat zien hoe nep het werk van de Prerafaëlieten was. Het koppel dat wordt nageschilderd zit gewoon in zijn atelier, terwijl ze op het schilderij in een arcadisch landschap te zien zullen zijn.

De verhoudingen

Een handig hulpmiddel bij het tekenen van een mens is het lichaam in acht delen te verdelen, zoals geïllustreerd in de figuur hieronder:

Menselijke verhoudingen

Hieruit blijkt globaal het volgende:

De lengte van het hoofd is 1/8ste van het totale lichaam, dat wil zeggen, het hoofd past zeven maal in de rest van het lichaam.
Het breedste deel van de heup zit halverwege het lichaam
De knieën zitten halverwege de benen
De handen zijn in gestrekte positie vrijwel even groot als het gezicht (van kin tot haargrens).
Voeten zijn groter dan handen, en zijn meestal even groot als het hoofd.

Ledenpop

Bedenk hierbij dat de individuele verschillen groot kunnen zijn. Sommige mensen hebben een groter of juist kleiner hoofd, langere benen, of een kortere romp. Bekijk je model daarom goed.

Als hulpmiddel bij het tekenen of schilderen van een persoon kan ook een houten ledenpop goede diensten bewijzen. Deze pop kan in allerlei standen worden gezet.

Het weergeven van huidskleur

Dit onderwerp komt ook aan de orde in het hoofdstuk Portret.

Het verkort weergeven van benen of armen

Het komt voor bij het tekenen van een mens, dat het gehele lichaam, of alleen een arm of een been in "verkort" wordt gezien. Dit is lastig af te beelden, omdat het tegen de intuïtie ingaat.

Je kan het je als volgt voorstellen: Stel iemand staat recht op voor je, maar valt langzaam achterover. Uiteindelijk ligt hij op de grond en kijk je tegen de voetzolen aan. Het lichaam is dan optisch heel kort geworden. Dit extreme verkort komt weinig voor in schilderijen. Hieronder een van de bekendste voorbeelden.

Andrea Mantegna, de dode Christus

Het verkort zien van één of meerdere onderdelen van het lichaam komt echter heel vaak voor:

Iemand zit, met de knieën naar voren. De bovenbenen zijn dan verkort.
Iemand wijst naar voren. De arm is verkort.
Je ziet iemand van opzij, de schouders zijn dan verkort.

Als je realistisch wilt schilderen, is het noodzakelijk dat je rekening houdt met het verkort van lichaamsdelen. Zo is de neus sterk verkort als je een gezicht van voren afbeeldt. Ook de voeten zijn verkort als je iemand frontaal afbeeldt.

Het verkort afbeelden lukt alleen goed door heel goed te kijken. Uit je hoofd bedenken hoe een verkort lichaamsdeel eruit ziet is lastig, tenzij je het heel vaak hebt gedaan. Kijk goed naar je model en probeer uit te schakelen wat je weet over een neus, een bovenbeen of een voet, maar schilder alleen wat je ziet.


Egon Schiele, 1913, "Die Dirne"	John White Alexander, rond 1895 Vrouw met groene jurk	István Nagy, 1873–1937, Zij aan zij	James Tissot, 1881, "Quiet"
Van links naar rechts zie je hier: een verkorte arm, een verkorte hals (het hoofd van boven), verkorte schouders en verkorte bovenbenen

Wat het verkort schilderen nog extra moeilijk maakt, is dat je ook te maken hebt met de perspectivische vertekening, zie het hoofdstuk Perspectief. Als je iemand schildert die zijn hand naar voren steekt, is de hand dichterbij dan het hoofd. De hand zou je dan groter moeten afbeelden om een realistisch beeld te krijgen.

Je kan echter ook een goed resultaat krijgen zonder het verkort te schilderen. De oude Egyptenaren leken wel een hekel aan verkort te hebben. Zij schilderden mensen altijd zó, dat er zo min mogelijk verkortingen optraden. Maar ook andere kunstenaars vermijden soms het verkort om hun doel te bereiken.


Isis, ca. 664-332 voor chr. fragment van den doodskist	Picasso, Kind op een bal	John William Godward, 1901 Zoete dromen
De Egyptenaren schilderden niet verkort. In het linker schilderij van Isis, is het hoofd en-profiel weergegeven, de schouders van voren, de borst van opzij, evenals de billen. Je ziet echter wel twee benen, maar de voeten zijn weer van opzij geschilderd. In de postzegel in het midden (werk van Picasso mag niet onder een vrije licentie gekopieerd worden) zie je dat Picasso de man op de voorgrond ook schildert zonder verkortingen. het hoofd is en profil, de torso recht van achteren, het been en de voet van opzij. Het is vrijwel niet mogelijk om zo te poseren, Picasso deed dat hier ongetwijfeld bewust. In het rechter schilderij heeft de kunstenaar de lange benen van de zittende vrouw toch willen laten zien. Zij heeft daardoor een onnatuurlijk positie gekregen, haar bovenbenen zijn vanaf opzij geschilderd, haar hoofd en torso zijn van voren afgebeeld

Voeten en handen

Voeten, maar vooral handen zijn lastig af te beelden, omdat ze zo ingewikkeld zijn. Oefening baart kunst, dat is het enige wat ervan te zeggen is.


De handen van Erasmus, door Hans Holbein de Jonge	Studie van handen door Leonardo da Vinci	Studie door een onbekende kunstenaar, rond 1600
Ook beroemde kunstenaars oefenen op het tekenen van handen door ze na te tekenen


Een voet van voren gezien	Studies, toegeschreven aan Guiseppe Passeri	Studie van Pisanello
Studies van voeten

Het verschil tussen vrouwen en mannen

Vrouwen en mannen kennen veel verschillen in lichaamsbouw. Naast het bezit van een baard, borsten, piemels, andere kleding etc, zijn ook de lichaamsverhoudingen anders:

Mannen hebben smallere heupen dan vrouwen
Vrouwen hebben een smallere taille, en een groter verschil tussen taille en heupen.
Mannen hebben nauwelijks een uitgesproken taille
Vrouwen hebben ronde schouders, mannen hebben rechte schouders
Vrouwen hebben - meestal - grotere billen, vooral van opzij gezien. Mannen hebben vaak rondere billen dan vrouwen.
Vrouwen hebben minder uitgesproken spieren dan mannen
Mannen hebben meestal minder onderhuids vet, waardoor het lichaam hoekiger is
Mannen hebben ook een hoekiger gezicht dan vrouwen
Vrouwen zijn meestal kleiner dan mannen

Dit is allemaal erg vanzelfsprekend natuurlijk, maar toch goed om te bedenken als je schilderij je niet bevalt, als de persoon die je hebt afgebeeld te mannelijk of juist te vrouwelijk lijkt, ga dan na welke eigenschap je misschien verkeerd hebt weergegeven. Aarzel dan niet om delen van je schilderij over te schilderen.

Het verschil tussen volwassenen en kinderen

Kinderen verschillen uiteraard van volwassenen door hun kortere lengte. Maar vooral verschillen kinderen van volwassenen doordat hun hoofd relatief veel groter is ten opzichte van het lichaam. Ook hebben zij geen heupen en taille, en de spieren zijn vrijwel niet zichtbaar, alles is gladder aan een kind dan aan een volwassen persoon.

Met onderstaande tabel heb je een idee van de relatieve grootte van het hoofd

Op dit schilderij van Joaquín Sorolla y Bastida is duidelijk het verschil te zien in grootte van het hoofd. De volwassen vrouw links achterin heeft naar verhouding het grootste hoofd, de kleine kinderen bij de branding hebben naar verhouding de grootste hoofden

Leeftijd	Aantal malen dat het hoofd in het lichaam past
Volwassen	8
15 jaar	7,5
10 jaar	7
5 jaar	6
3 jaar	5
1 jaar	4


Duccio di Buoninsegna, rond 1280, tempera schilderij op hout	Onbekende 16e eeuwse schilder	Anton Ebert, 1896
Vooral in schilderijen van de Madonna met Jezus als baby is te zien dat men vaak het hoofd van de baby kleiner schilderde dan het in werkelijkheid is. De baby ziet er dan eerder uit als een kleine volwassene, dan als een werkelijke baby. In het middelste schilderij zijn de schouders wel smaller weergegeven dan in het linker schilderij. Het rechter schilderij laat de werkelijke verhoudingen zien. Op dat schilderij lijkt de kleine Jezus al ca. 2 of 3 jaar oud. Kijk ook eens naar de compositie van deze drie schilderijen, de manier waarop in dit thema de intieme situatie van moeder met kind wordt weergegeven.

Een aandachtspunt is dat kinderen en vooral ook jongvolwassenen vaak wat meer vet in het gezicht hebben dan oudere mensen.

Leeftijd

De leeftijd van een persoon komt tot uitdrukking in het gezicht, zoals beschreven in het hoofdstuk Portret. Maar ook in de rest van het lichaam komt de leeftijd tot uitdrukking. Oudere mensen zijn vaak wat dikker, maar laten soms ook het verval zien in lichaamshouding, bijvoorbeeld door hangende schouders, door te staan met gebogen knieën, door een gebogen rug en dergelijke.


	Charles W. Bartlett (1860–1940) Portret van Anna Rice Cooke, 1927	Umberto Boccioni (1882–1916) Drie vrouwen, 1910
	De oude vrouw links toont oud, niet alleen door haar grijze haar, maar ook door haar hangende schouders, en door haar algehele lichaamshouding, die zeer veel rust en wijsheid uitstraalt. Het portret lijkt met zeer veel liefde geschilderd. Op de tafel naast haar, wellicht gekozen vanwege het contrast, een jonge god op een paard. In het rechter schilderij van drie vrouwen zijn diverse aspecten van leeftijd te zien. Niet alleen toont de oude vrouw grijs haar, hangende schouders en is ze wat dikker, maar ze zit ook meer onderuit, terwijl de jongere vrouwen actiever zitten.

De gelijkenis

De gelijkenis komt natuurlijk vooral aan de orde bij het portret, zie het hoofdstuk Portret, maar ook een menselijk lichaam kent een gelijkenis. Die komt tot uitdrukking in bijvoorbeeld de juiste verhoudingen, die bij een individu kunnen afwijken van het gemiddelde, maar ook de lichaamshouding is typerend voor een bepaalde persoon.

Kleding

Om kleding te schilderen is enig inzicht in de plooien ervan zinvol. In de voorbeelden hierboven zie je genoeg kleding afgebeeld.

Echter, naast de plooien, is ook de glans en de mate van transparantie van de stoffen van belang. Hieronder enkele voorbeelden met verschillende stoffen in de kleding van vrouwen.


John William Godward, 1909, Een griekse schoonheid	Auguste Renoir, Carolyne Remi	Paul Gauguin, 1890, Marie "Lagadu" Derrien	George Richmond, 1863, portret van Jind Kaur
Van links naar rechts: transparante stof, zachte doffe wollen stof, zijdeachtig glanzende stof, katoen of linnen