Schilderen/Vlakverdeling

Natuurlijk kan je je vlakverdeling maken zoals je het wilt. Er zijn echter ook een aantal methodieken die je kan toepassen. Deze worden hier besproken.

De vorm van het doek

In elk geval bepaalt de vorm van het doek dat je voor je werk hebt uitgekozen al deels de vlakverdeling, zoals toegelicht in het wikibook over afmetingen en vormen.

Diagonale compositie

In het algemeen bereik je met een diagonale compositie dat je schilderij beweging of snelheid laat zien. Het oog van de kijker beweegt van de ene naar de andere hoek van het schilderij. Deze compositievorm wordt zeer vaak gebruikt, vooral bij het afbeelden van mensen.

	Goya, De naakte Maja, 1795-1800.	William Henry Margetson, (1861–1940), een kleine zeemeermin
	In deze twee voorbeelden zijn mooie naakte vrouwen afgebeeld met een diagonale compositie. Als je naar de werken kijkt, loopt je oog van de ene naar de andere hoek, zodat je het gehele schilderij in je opneemt. Hierdoor is er geen vast aandachtspunt, alle elementen op de diagonaal het schilderij zijn van belang. Bij de zeemeermin gaat het om het haar dat op het water drijft, de hand, de mond en de lichte schouder, waarbij je af en toe afwijkt naar de ogen. Bij het naakte meisje van Goya kijk je van tenen naar hoofd, waarbij je af en toe zal afwijken naar de armen en ellebogen. De navel ligt trouwens precies in het midden, op het kruispunt met de andere diagonaal. Kijk ook eens bij beide schilderijen naar de restvormen.

Vlakverdeling in de vorm van een rechthoek.

De voorwerpen staan in het midden van het schilderij, in een rechthoek opgesteld. Hiermee bereik je een vorm van rust en stabiliteit. Een vierkant kan natuurlijk ook.

	Albertus Verhoesen (1806-1881), kippen en een tuinvaas	Philippe de Champaigne (1602–1674), stilleven, ca. 1671
	Voorbeelden met de voorwerpen in een rechthoek geplaatst

Driehoekige of pyramidale compositie

De onderwerpen in het schilderij staan in een driehoek. Er is duidelijk een bovenste punt en een onderste stabiele lijn. De top van de driehoek zal de meeste aandacht van de kijker krijgen, daar staat het belangrijkste onderwerp. De driehoek kan echter ook op zijn kop staan. Denk dan bijvoorbeeld aan een schilderij van een vogel, met een breed lichaam en smalle poten.

	Schilderij van een anonieme kunstschilder, ca. 1800	Ivan Vavpotič, Danseres, 1932	Domenico Ghirlandaio (1449–1494), Madonna met kind omringd door heiligen	Jacopo Amigoni (1682–1752) Bachus en Ariadne
	In het linker schilderij krijgen door de driehoekige compositie de eieren bovenaan de meeste aandacht, hoewel de theedoek, door de lichte kleur, ook het oog trekt. Het tweede schilderij toont een ballerina, die door de wijde stand van de benen een driehoek laat zien. Het derde schilderij heeft een driehoekige compositie met de punt naar beneden. De punt wordt gevormd door de vaas en de ruitvorm van het tapijt. In het laatste schilderij rechts vormen 3 figuren een driehoek met de punt naar boven.

Cirkelvormige of ovale compositie

De voorwerpen staan, al dan niet met hun uitsteeksels (zoals de armen of benen van mensen) in een cirkelvormige of ovale groep.

	Willem Witsen, Roze rozen in een vaas, circa 1920	Jacob van Ruysdael, Landschap met kerk, rond 1640
	Voorbeelden van cirkelvormige of ovale composities. De rozen staan gerangschikt in een ruwe cirkel. In het landschap zorgen de bomen, de lucht en de donkere bodem voor een ovale vorm, waardoor je de kerk in het midden ziet staan

Centrale compositie

Het onderwerp staat in het midden, in tegenstelling tot een decentrale compositie, waar de onderwerpen aan de rand staan.

	Alfacentauro, Alarm, voor 2008	Johannes Vermeer, Meisje met oorbel, ca. 1665	Odillon Redon, schelp, 1912
	Voorbeelden van een centrale compositie. De nadruk ligt volledig op het onderwerp dat wordt afgebeeld

	Hendrick de Clerck, (1560/1570–1630) en Denis van Alsloot (circa 1570–circa 1626), Paradijs, ca. 1607	Jan van der Heyden, hoek van een kamer met curiosa, ca. 1607
	Voorbeeelden van een sterk verspreide compositie, waardoor het oog over het gehele schilderij blijft dwalen, zonder door de schilder opgelegde richting

.

Symmetrische compositie

Symmetrie is het plaatsen van de elementen in je schilderij zodat er een symmetrisch geheel ontstaat. Hoewel heel veel van wat we om ons heen zien symmetrisch is, zoals het menselijk lichaam, talloze gebouwen, bomen, vlakke landschappen zoals we dat in Nederland kennen, worden in schilderijen zelden symmetrische afbeeldingen gemaakt. Het is goed om te weten dat een perfect symmetrisch schilderij weinig spanning vertoont en daardoor snel saai is.

	Een schilderij uit 1883, Iran	Tomás Yepes, Stilleven in een Delftsblauwe schaal, 1642	Thomas Moran, Zonsondergang op zee, 1906
	Het interieur van het Iraanse paleis is perfect symmetrisch, met uitzondering van de lichtval. Dit verschil tussen links en rechts maakt het schilderij toch spannend. De bloemstukken zijn naar de mening van de schrijver een voorbeeld van een heel saai werk door de vrijwel perfecte symmetrie Het schilderij van de zonsondergang op zee is, al staat de zon in het midden, door de golven en de wolken toch niet geheel symmetrisch geworden. Bij de meeste schilderijen van een zonsondergang staat de zon buiten het midden.

Verspreide compositie

Alle voorwerpen staan verspreid, er is geen richting of voorkeur te vinden. Het resultaat is vooral decoratief; dit is waarschijnlijk de reden dat deze compositievorm niet veel in de schilderkunst voorkomt. Het komt wel vaak voor op andere vormen, in behang, gordijnen, pakpapier etc.

	Leo Gestel, Olijfgaard Mallorca, 1914	Hella Hirschfelder-Stüve, Stilleven met zonnebloemen, 1958
	Voorbeelden van een verspreide compositie. Er is weinig diepte in deze twee schilderijen, het gaat de schilder waarschijnlijk alleen om het ritme en de kleurindruk.

Compositie op een raster

Dit wil zeggen dat de voorwerpen regelmatig over het doek worden verspreid. Deze vorm leent zich vooral voor het afbeelden van verzamelingen.

	Giuseppe Crespi, Boekenplanken, circa 1725	Alexandre-Isidore Leroy (1777–1828), Schelpen op planken
	Schilderijen met de voorwerpen regelmatig verdeeld

Herhaling in je compositie

Voorwerpen worden herhaald, op verschillende afstand van elkaar, in verschillende kleuren, etc.

	Pieter de Hooch, De kaartspelers, 1658	Piet Mondriaan, Bomen aan het Gein bij opkomende maan, 1907
	Pieter de Hooch was geïnteresseerd in herhaling. Dat is niet alleen te zien in de tegels, maar ook in het raam met kleine ruitjes, het raster tussen de stoelpoten, de planken van de deur. Zelfs de doorkijkjes herhalen zich, evenals de diverse figuren met hun hoofddeksels. Zijn naamgenoot Piet Mondriaan interesseerde zich al vroeg voor herhaling en patronen, hier te zien bij de zich herhalende bomen, tevens weerspiegeld in het water.

De derden-regel

Ten slotte voor zover bekend een vrij moderne manier om een interessante compositie te krijgen. Deze techniek wordt vooral in de fotografie toegepast, bijvoorbeeld bij een portret, maar ook wel in de schilderkunst. Bij de derden-regel legt de schilder de punten waarvan hij wil dat de aandacht ernaartoe gaat op een derde afstand van elke zijde. Hij verdeelt het schilderij tevens in 9 vlakken.

	Liggend formaat	Staand formaat
	De derden-regel op liggend en staand formaat. De blauwe stippen geven de plaats van de aandachtspunten aan. De rode lijnen geven aan hoe het schilderij als het ware in negen vakken wordt verdeeld.

	Schilderij van Max Nonnenbruch uit 1920	Hetzelfde schilderij met de lijnen en punten van de derden-regel
	Hoewel je natuurlijk nooit kan weten hoe een schilder tot het eindresultaat is gekomen, lijkt het waarschijnlijk dat de schilder van dit meisje op het strand de derden-regel bij de opzet heeft gebruikt. De voorkant van het meisje ligt op ongeveer 1/3 gerekend vanaf de linkerkant. De horizon ligt op precies 1/3 van de bovenkant van het schilderij. Daardoor zijn de aandachtspunten van het schilderij vooral de borsten en de knie. Naar het afgewende hoofd gaat je aandacht minder snel, daar moet je je echt toe dwingen.