Shakespeares toneelstukken/The Tempest

The Tempest (De storm) werd lange tijd traditioneel gezien als William Shakespeares laatste toneelstuk, maar volgens modern onderzoek zouden Henry VIII, Cardenio en The Two Noble Kinsmen nog van latere datum zijn.. Waarschijnlijk was het wel het laatste stuk dat hij alleen schreef. The Tempest is een van Shakespeares 'late romances'. Het werd voor de eerste keer opgevoerd in 1611 en gepubliceerd in de First Folio van 1623. Daarin kreeg het als openingsstuk een ereplaats, wellicht doordat het de recentste komedie was en omdat het bij trouwfeesten zo populair was sinds het ter gelegenheid van prinses Elizabeths huwelijk in 1612 was opgevoerd.

The Tempest, Act I, Scene 1. Gravure uit 1797 gebaseerd op een schilderij van George Romney. Rechts staan de magiër Prospero die de storm oproept, en zijn dochter Miranda

Bronnen en invloeden

Shakespeare maakt in het The Tempest gebruik van bronnen die niet vóór 1610 beschikbaar waren, zodat hij het zeker na die datum schreef.

Wat de hoofdplot betreft, zijn er geen bekende bronnen. Shakespeare maakte wel gebruik van:

• William Stracheys True Repertory of the Wrack and Redemption of Sir Thomas Gates (gedateerd op 15 juli 1610, maar pas gepubliceerd in 1625)
• Sylvester Jourdains A Discovery of the Bermudas (1610)
• Virginia Councils True Declaration of the Estate of the Colony in Virginia (1610)
• Michel de Montaignes Essais (1603)
• Ovidius' Metamorfosen, Boek VII, en Arthur Goldings vertaling ervan uit 1567

Het materiaal voor The Tempest lijkt te zijn samengesteld uit een amalgaam van bronnen. Zo lijken sommige woorden en uitbeeldingen in het stuk afkomstig te zijn uit Richard Edens The Decades of the New World Or West India (1555), en Erasmus' Naufragium (1523). Sommige onderzoekers menen ook parallelle beeldspraak aan te treffen in William Stracheys ooggetuigenverslag van de schipbreuk van de Sea Venture in 1609 op de eilanden van Bermuda toen ze op weg was naar Virginia.

Prospero en Miranda door William Hogarth, circa 1728.

Strachey schreef zijn verslag in 1610, maar het werd pas gepubliceerd in 1625. Het werk circuleerde weelderig in manuscriptvorm, en leden van het Shakespearegenootschap geloven dat William Shakespeare waarschijnlijk door zo'n manuscript werd geïnspireerd. Literatuurwetenschappers als Kenneth Muir verklaren echter dat de invloed van de 'Bermudapamfletten' op het werk van Shakespeares The Tempest, toch niet zo sterk was. Muir citeert 13 thematische en verbale parallellen tussen The Tempest, en een werk over een schipbreuk op Malta. Studenten van de Universiteit van Oxford zouden dan weer eerder de invloed van Erasmus en Eden voorrang geven op het werk van William Strachey.

Het stuk is ook beïnvloed door de traditie van de romance. Romances werden typisch gebaseerd op thema’s zoals het bovennatuurlijke, verlangen en ontdekkingen. Ze speelden zich vaak af in kustrijke regio's en typische exotische locaties rondom weerkerende thema's als verlies en terugkomst, verbanning en reünie. Vandaar dat The Tempest in de First Folio-uitgave van 1623 origineel ingeschreven werd als een komedie. Moderne onderzoekers plaatsen komedies als The Tempest nu vaak in een aparte categorie werken met een eigen aard, de late romances van Shakespeare.

De algemene structuur ontleent het stuk mogelijk uit de traditionele commedia dell'arte opvoeringen.

Een van Gonzalo's dialogen uit het tweede bedrijf is een bijna woordelijke weergave van een fragment uit Des Cannibales (Over de kannibalen) een essay van Michel de Montaigne dat de samenleving schetste van de Caribische bevolking. Shakespeare las het in een vertaling van John Florio uit 1603 met de titel 'On cannibals'. De beschrijving die Montaigne geeft van een soort ideale staat, superieur aan die van Plato, wordt weerspiegeld in Gonzalo's beschrijving van zijn ideale commonwealth (Engelse Gemenebest):

It is a nation ... that hath no kinde of traffike, no knowledge of Letters, no intelligence of numbers, no name of magistrate, nor of politike superioritie; no use of service, of riches, or of poverty; no contracts, no successions, no dividences, no occupation but idle;

Shakespeares 'Caliban' is blijkbaar ook een anagram van 'Cannibal', maar hij neemt afstand van Montaignes verheerlijking van het primitivisme door van zijn Caliban een mismaakte slaaf te maken. Andere toespraken van Prospero's zijn dan bijna weer woord voor woord overgenomen uit Ovidius' Metamorphosen.

Vroegste opvoeringen

De eerste opvoering van het stuk was door de King's Men, het gezelschap waartoe Shakespeare behoorde, op 1 november 1611 in het Palace of Whitehall te Londen. Een andere bekende opvoering is die tijdens het huwelijksfeest van Elizabeth Stuart en Elector Palatine Frederik V van de Palts in de winter van 1612-1613. Het zou ook opgevoerd zijn in het Globe Theatre en het Blackfriars Theatre.

Plot

The Tempest onderscheidt zich van andere toneelstukken van Shakespeare doordat hij de neoklassieke stijl navolgt en dus deze keer de eenheid van tijd, plaats en actie respecteert. Shakespeares andere stukken spelen zich vaak af op verschillende locaties en de actie bestrijkt soms jaren. In The Tempest komt de vertelde tijd overeen met de echte tijd zoals het publiek die ervaart.

Het hele stuk door heeft Prospero de touwtjes in handen. Hij gedraagt zich als een machtige regisseur die alle gebeurtenissen en alles wat de personages overkomt tot in details regelt. Hij is ook op de hoogte van alle complotten en intriges die de drenkelingen onder elkaar en tegen hem smeden doordat de onzichtbare geest Ariel voor hem spioneert. Op die manier zijn de andere personages, zonder dat ze zich ervan bewust zijn, slechts machteloze marionetten in het spel dat Prospero bedacht heeft. Nadat zijn broer Antonio hem als rechtmatige hertog van Milaan heeft afgezet, spendeert Prospero al zijn tijd op het eiland om zijn magische kunsten te vervolmaken. Na twaalf jaar studie is hij klaar om zijn vijanden te verslaan en wanneer het lot hun schip tot nabij de kust van het eiland brengt, ontketent Prospero met zijn magie een storm, en daaraan ontleent het stuk ook zijn naam.

Lijst van personages

Prospero en Ariel naar een schilderij van William Hamilton, circa 1797.

• Alonso: Koning van Napels
• Sebastiaan: broer van Alonso
• Prospero: de rechtmatige hertog van Milaan, en hoofdrolspeler van het stuk
• Antonio: broer van Prospero, de onderdrukkende hertog van Milaan
• Ferdinand: zoon van de Koning van Napels
• Gonzalo: optimistische, eerlijke adviseur van de koning
• Caliban: slaaf van Prospero en zoon van Sycorax. De naam komt van Carabieën, en uitgaande van een 17e-eeuwse spelling is het een anagram van kannibaal. Beide suggereren dat Caliban de inboorlingen van de nieuwe wereld representeert.
• Trinculo: een grappenmaker. De naam kan in verband worden gebracht met het Italiaanse werkwoord drinken, heel gepast aangezien de nar een van de twee dronkaards is in het toneelstuk
• Stephano: een dronken butler (soms Stefano); Stephanos of Στέφανος is Grieks voor Kroon of Krans
• Miranda: dochter van Prospero, door Caliban een nonpareil (onvergelijkbare) genoemd
• Ariel: een luchtgeest. De naam suggereert het element lucht, en staat tegenover de aarde die volgens Prospero wordt vertegenwoordigd door Caliban. In het Hebreeuws betekent de naam leeuw van God.
• Sycorax: heks en moeder van Caliban (maar zij is al overleden als het stuk begint). De naam is een afleiding van het Latijnse woord voor raaf een dier waarmee ze vaak verbonden wordt in het stuk. Het eerste deel van de naam klinkt als het Engelse woord sick (ziek) en het tweede deel als het Engelse woord voor wrakken wracks. Ziekelijkheid sickness en van mensen wrakken maken wracking people zijn twee van de meer sinistere termen om te beschrijven dat Prospero zijn eigen magie gebruikt.
• Adrian en Fransisco: edellieden
• Claribel: dochter van Alonso

Miranda en Ferdinand Angelica Kauffmann circa 1782.

Thema's

The Tempest onderzoekt veel van de onderwerpen die Shakespeare al in eerdere toneelstukken had behandeld, zoals de pogingen om een koning af te zetten en de legitimering van deze actie (Macbeth, Richard II, en Julius Caesar), nature versus nurture (The Winter's Tale en King Lear), en de onschuld (Twelfth Night). Als romance is de thematiek duisterder dan die van een typische komedie en worden er ook meer filosofische kwesties in besproken, maar het is evenmin een typische tragedie doordat het stuk eindigt met een happy end.

Magie

Magie wordt in The Tempest aangewend als structureel element omdat het ook dient om de plot samen te houden. Prospero gebruikt het van bij de aanvang van het stuk om een storm op te wekken die zijn vijanden schipbreuk laat lijden en naar hem toebrengt. Hij controleert er ook Ariel en Caliban mee, en stuurt er alle gebeurtenissen op het eiland mee. De sfeer van het stuk wordt er grotendeels door bepaald, met scènes zoals de masque, de openingsscène, en de betoverende muziek van Ariel.

Vanwege het controversiële aspect van magische praktijken in zijn tijd, was Shakespeare wel zo voorzichtig om Prospero voor te stellen als een rationeel magiër, en niet als een occultist. De heks Sycorax daarentegen representeert de destructieve kant van de magie, want zij zou naar verluidt de duivel aanbeden hebben en werd daarvoor uit het Afrikaanse Algiers verbannen naar het eiland. Zij slaagde er ook niet in om de geest Ariel te controleren, dat kon alleen met de goedheid waar Prospero wel over beschikt. Prospero maakt dus op een positieve manier gebruik van zijn magische krachten en tracht de wereld ermee te verbeteren. Als dit volbracht is, zal hij ook Ariel vrijlaten.

Het Theater

Shakespeare houdt ervan om het leven te vergelijken met een toneelstuk. Zowel in zijn komedies als in zijn tragedies gebruikt hij het theater als metafoor, als simile, voor de rollen die mensen in de maatschappij moeten spelen.

Een van de centrale thema's van The Tempest is de verhouding tussen werkelijkheid en illusie. Op die manier is het theater zelf een thema van dit toneelstuk. Sommige onderzoekers -zoals Thomas Campbell in 1838- vatten het stuk zelfs op als een allegorie, waarbij de figuur van Prospero Shakespeare zelf uitbeeldt, die zijn 'magie', zijn toneelkunst', aanwendt om de wereld in de verbeelding van de toeschouwers te veranderen. Mogelijk verwijst Prospero zelf expliciet naar Globe Theatre ('The Globe') als hij deze woorden uitspreekt waarin hij de wereld als een illusie beschrijft:

the great globe ... shall dissolve ... like this insubstantial pageant

Deze theorie zou kunnen impliceren dat Shakespeare met dit stuk zijn afscheid van het theater wilde nemen, net zoals Prospero afzag van zich nog langer met magie te zullen bezighouden. De boodschap die Shakespeare met The Tempest meegeeft aan de toeschouwer is dat de fysieke werkelijkheid die we zo vanzelfsprekend nemen, niets meer is dan een illusie (ACT IV,1):

(...) We are such stuff As dreams are made on;

and our little life is rounded with a sleep

Onderdrukking en macht

Prospero's aan magie ontleende macht over iedereen op het eiland roept als vanzelf vragen op over dienstbaarheid en vrijheid. In het stuk onderdrukt Prospero Ariel en Caliban en maakt hen dienstbaar aan hem om zijn eigen doelen te kunnen verwezenlijken.

Het thema van onderdrukking was zeer actueel in Shakespeares tijd toen het kolonialisme een hoge vlucht nam. 20e-eeuwse postkoloniale recensies zien het personage van Caliban als representatief voor de Caribische bevolking, die veroverd en onderdrukt werden door de grote imperialisme mogendheden van die tijd. Het thema van politieke legitimiteit, bron van macht, en onderdrukking komt aan de oppervlakte in Act II. Prospero gelooft vast dat de enige legitieme macht de macht was die verkregen werd door kennis en hard werk. Antonio echter gelooft dat de macht die hij afdwingt bij zijn broer legitiem is omdat hij het meer verdient, en de vaardigheid had om die macht van zijn broer weg te nemen. Kijk hoe goed mijn uitrusting mij past, veel sterker dan voorheen, schept Antonio op tegen Sebastian. De autoriteit die Caliban aanvankelijk over 'zijn' eiland bezit bij Prospero's aankomst wordt door Prospero in Act I voorgesteld als afkomstig van een 'wilde' die een nieuwe meester zoekt. Hiermee legitimeert Prospero voor zichzelf de machtsovername en het tot slaaf maken van Caliban. De afkeer voor de donkerhuidige Caliban die zowel Prospero als Miranda tonen was de houding van het merendeel van de toenmalige Europeanen toen ze in contact kwamen met vreemdelingen (autochtonen) van West-India en andere koloniën. Shakespeares behandeling van Caliban liep vooruit op interessante sociale studies over de kolonisatie.

Matiging versus overdaad

Het stuk toont in verschillende scènes de noodzaak van matiging aan. Prospero zet herhaaldelijk Ferdinand en Miranda aan om niet toe te geven aan lust, maar om hun liefde wat te temperen. Hij waarschuwt Ferdinand met de woorden If thou dost breake her virgin knot before/All sanctimonious ceremonies may/With full and holy rite de minister'd.../Sourey'd disdain, and discourt, shall bestrew/ The union of your bed. Met andere woorden: als hij haar ontmaagdt voor het huwelijk is voltrokken, zal er over hen met minachting worden gesproken.

Het toneelstuk waarschuwt ook tegen ongeduldigheid. Het best wordt dit aangetoond met de dronkaards Stephano en Trinculo, die gerechtigheid krijgen, maar ook door Prospero's straf aan Caliban, wanneer hij probeert om Miranda te verkrachten. Prospero zegt zelf zo vol woede en ongeduld te zijn. Hij leert doorheen het toneelstuk om zijn opvliegend temperament in toom te houden en uiteindelijk de hemel te doen opklaren door de storm (Tempest), die de eerste manifestatie was van zijn woede.

Kolonialisme

In Shakespeares tijd moest het merendeel van de wereld nog ontdekt worden. Er werden verhalen verteld over verafgelegen landen, met mythes over kannibalen van de Carabieën (Caraïben), verre plaatsjes vergelijkbaar met het Hof van Eden en tropische utopia’s. Met het personage van Caliban biedt Shakespeare een diepgaande kijk op de aard van het kolonialisme. Verschillende filosofische kwesties worden besproken, zoals Gonzalo's Utopia, Prospero's slavernij van Caliban en Calibans afkeer ervan. Caliban is ook een van de natuurlijkste personages in het toneelstuk. Hij is zeer nauw betrokken bij de natuurlijke wereld (en van een veel nobelere inborst dan zijn twee vrienden Stephano en de nar Trinculo)

...the isle is full of noises,

Sounds and sweet airs, that give delight and hurt not.

Some times a thousand twangling instruments

will hum about mine ears

Miranda - The Tempest; schilderij van John William Waterhouse, 1916.