Wikibooks

Hekserij: verschil tussen versies

Interactief door geschiedenis bladeren
← Vorige wijzigingVolgende wijziging →
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
VisueelWikitekst
Geen bewerkingssamenvatting
Geen bewerkingssamenvatting
Regel 1:
{{bi}}
{{Hekserij}}
[[Bestand:Circe Offering the Cup to Odysseus.jpg|300 px|left|thumb|''Circe Offering the Cup to Odysseus''. Schilderij van John William Waterhouse]]
Met '''hekserij''' wordt de praktijk van het oproepen en manipuleren van bovennatuurlijke krachten bedoeld. Het is een fenomeen dat wereldwijd en in veel samenlevingen voorkomt. Antropologisch wordt, door het werk van [[Heksenwoordenboek#P|Evans-Pritchard]] over hekserij, soms onderscheid gemaakt tussen hekserij (''witchcraft'') en tovenarij (''sorcery''), omdat van een heks geloofd wordt dat hij of zij ook zonder gebruik van rituelen en [[Heksenwoordenboek#M|magische]] objecten iemand schade kan toebrengen. <ref>Evans Pritchard: 1937 Witchcraft, Oracles and Magic Among the Azande. Oxford University Press.</ref> Hekserij is een veelomvattend begrip dat wellicht het best gedefinieerd kan worden als een poging de wereld op magische wijze te veranderen.▼
 
▲Met '''hekserij''' wordt de praktijk van het oproepen en manipuleren van bovennatuurlijke krachten bedoeld. Het is een fenomeen dat wereldwijd en in veel samenlevingen voorkomt. Antropologisch wordt, door het werk van [[Heksenwoordenboek#P|Evans-Pritchard]] over hekserij, soms onderscheid gemaakt tussen hekserij (''witchcraft'') en tovenarij (''sorcery''), omdat van een heks geloofd wordt dat hij of zij ook zonder gebruik van rituelen en [[Heksenwoordenboek#M|magische]] objecten iemand schade kan toebrengen. <ref>Evans Pritchard: 1937 Witchcraft, Oracles and Magic Among the Azande. Oxford University Press.</ref> Hekserij is een veelomvattend begrip dat wellicht het best gedefinieerd kan worden als een poging de wereld op magische wijze te veranderen.
==Wat is hekserij?==
Het definiëren van wat hekserij nu juist is, wordt bemoeilijkt door de verschillende ideeën en concepten die er historisch en geografisch van bestaan. Daarenboven is er niet zoiets als een gemeenschappelijk coherent systeem van geloofsartikelen die samenlevingen over hekserij gemeen hebben, want die ideeën veranderen soms radicaal en worden bijvoorbeeld vermengd met magie, tovenarij, religie, folklore en duivelsaanbidding. Sommige samenlevingen beschouwen een heks als een persoon met bovennatuurlijke krachten, maar in het westen beoordeelde men in het verleden zo iemand als een gewone persoon die er ''bewust'' voor had gekozen om een heks te worden. Ook wordt er soms onderscheid gemaakt tussen goede en slechte hekserij, waarbij de goede heks de gemeenschap tegen kwade krachten beschermt.
 
Het begrip wordt in Europa vaak als synoniem voor [[Heksenwoordenboek#W|Wicca]] opgevat, maar dit laatste verwijst dan weer uitsluitend naar een variant van hekserij die pas in de 20e eeuw is ontstaan. Ook het begrip [[Heksenwoordenboek#S|sjamaan]] is niet zonder meer gelijk te stellen aan 'heks'. Zo heeft een sjamaan vooral een genezende functie binnen de samenleving en geniet een veel hogere status dan een heks. Een ander verschil is, dat een sjamaan binnen zijn gemeenschap wordt opgeleid voor zijn taak, terwijl een heks geacht wordt te beschikken over aangeboren magische krachten. Er bestaat dus geen eenduidige definitie van wat hekserij is of wat een heks is. Eén ding is zeker: de uitbeelding van de heks in de westerse literatuur, theater en film heeft weinig of niets te maken met het fenomeen van de heks in vroegere of nu nog bestaande samenlevingen.
 
Vermits de antropologie als wetenschap baat heeft bij een preciezere omschrijving van terminologie in verband met magie, hekserij en tovenarij, is het werk van Evans-Pritchard "Witchcraft amongst the Azande" uit 1937 van fundamenteel belang geweest.
 
==Verklaringen voor hekserij==
Heksen hebben volgens antropologen vaak een belangrijke functie binnen hun gemeenschap.
* in gemeenschappen die geloven in hekserij biedt het een verklaring voor fenomenen die anders niet verklaard kunnen worden zoals ziekten, ongevallen en onverwachte gebeurtenissen
* het kan een instrument zijn ter sociale controle: bij antisociaal of afwijkend gedrag riskeert de overtreder beschuldigd te worden als heks en stelt zich daardoor buiten de gemeenschap, wat een afdoend afschrikmiddel is.
* het geloof in hekserij bevordert volgens antropologisch onderzoek in een gemeenschap voorzichtige relationele omgang. Niemand weet immers precies wie er een heks is en wie niet. <ref>Onderzoek van E.Evans-Pritchard over hekserij bij de Azande in Afrika.</ref>
 
==Hekserij in Europa==
De meest voorkomende connotaties die men in Europa - behalve de bredere definitie zoals hierboven gegeven - verbindt aan het begrip hekserij zijn de [[Heksenvervolging in Europa (1300-1720)|Heksenvervolging]] van de 14e tot 18e eeuw en de moderne 20e eeuwse variëteit van hekserij die onder impuls van [[Heksenwoordenboek#G|Gerald Gardner]] tot stand kwam, Wicca genoemd.
 
===Negatieve connotaties===
De negatieve connotaties verbonden met de termen 'heks' en 'hekserij' zijn hoofdzakelijk terug te voeren op de strijd die de katholieke kerk in het westen heeft gevoerd tegen ketters en 'heidenen', waarmee in het algemeen mensen werden bedoeld die een religieuze overtuiging aanhingen die voorafging aan een van de monotheïstische Abrahamitische religies: jodendom, christendom en islam. Onder welke naam dan ook waren heksen voordien immers gewoon wijze vrouwen, net zoals binnen Germaanse, Keltische of andere pre-christelijke culturen de 'heidense' [[Heksenwoordenboek#sjamanen]] , priesters en priesteressen fungeerden als genezer, psycholoog, vroedvrouw, medium en magiër.
 
===Het vliegen van de heksen===
Het gevoel van te vliegen en visioenen van vliegen zijn een bekend door antropologen geregistreerd fenomeen bij sjamanen over de hele wereld. De sjamanen gaan hierbij in [[Heksenwoordenboek#T|trance]] en vertellen nadien hoe ze hun lichaam (bewustzijn) verlaten en naar andere plaatsen en werkelijkheden reizen. De trance wordt vaak opgewekt door trommels en psychedelisch werkende substanties. Net zoals heksen vliegen zij evenmin fysiek door de lucht, maar maken in hun verbeelding gebruik van ''shapeshifting'' waarbij zij een vogel of andere gedaante aannemen, zoals ook van heksen gezegd wordt dat zij zich in een kat, raaf of kraai kunnen veranderen.
 
=== Heksenvervolging ===
Tot omstreeks 1000 ontkende de kerk het bestaan van heksen en tovenaars en het was zelfs verboden om erin te geloven. Aan het einde van het eerste millennium veranderde de kerk echter haar visie, wat inhield dat heksen nu gestraft konden worden voor het bedrijven van magie en hekserij. Gevangenisstraffen 'op water en brood' van 1 tot 7 jaar werden nu uitgesproken. Tijdens de oorlog die de kerk voerde tegen de [[Heksenwoordenboek##K|katharen]] in Frankrijk en Italië richtte paus Paus Gregorius XI in 1226 kerkelijke rechtbanken op die bekend geraakten als de ''[[Heksenwoordenboek##I|inquisitie]]''. Hun taak was om [[Heksenwoordenboek#K|ketter]]s op te sporen, ze trachten te bekeren en desnoods te straffen of te doden. In 1252 verleende paus Innocentius III de inquisiteurs nu ook het recht om de verdachten te folteren, waardoor duizenden tot bekentenissen overgingen. Pas vanaf 1326 begon de inquisitie zich op het vervolgen van heksen te richten. Van heksen werd verondersteld dat ze een pact met de duivel (Satan) afsloten, met hem copuleerden, en dat ze zich schuldig maakten aan afschuwelijke wreedheden zoals het eten van kinderen. 1346 was een rampjaar voor Europa: de pest maakt miljoenen doden en de schuld voor deze catastrofe werd vooral gelegd bij heksen, melaatsen, joden en moslims. Vanaf 1450 vinden grootschalige heksenvervolgingen plaats in Europa. In 1486 werd het boek [[Heksenwoordenboek#M|Malleus Maleficarum]] (de Heksenhamer), geschreven door de Dominicaanse prior Heinrich Kramer, beter bekend onder de naam ''Institoris'', uitgebracht. Ook de naam van de beroemde Dominicaanse pastoor Jakobus Sprenger prijkte op de kaft. Mogelijk heeft die weinig met het schrijven en de bepaling van de inhoud te maken gehad en werd zijn toentertijd bekende naam vooral gebruikt om interesse te wekken. Dit boek werd gehanteerd bij de jacht op, en het ondervragen en berechten van vermeende heksen en ketters. Vanaf 1550 begint de periode waarin de meeste heksenvervolgingen, met foltering en executie (zoals verbranding), voorkwamen. In de hiernavolgende honderd jaar, tot ca. 1650, zouden tussen de vijftig- en honderdduizend als heks beschouwde personen ter dood veroordeeld worden. Hiervan waren tachtig percent vrouwen. De laatste heksenexecutie vond plaats in Polen, in 1792. In de jaren voordien waren Frankrijk, Duitsland en Zwitserland - de landen waar het grootse aantal heksen werden gedood - daar al mee gestopt. Ook in Engeland zou vanaf de late 17e eeuw het vervolgen van heksen sterk afnemen omdat er nog weinigen in geloofden. Nog voor de [[Heksenwoordenboek##W|Witchcraft Acts]] van 1736 werd het vanwege het veranderde intellectuele klimaat tijdens de Verlichting moeilijk om nog iemand door de rechtbank als heks te laten veroordelen. De Nederlandse predikant en theoloog [[Heksenwoordenboek#D|Balthasar Bekker]] verzette zich in zijn ophefmakende boek 'De betoverde weereld' reeds in 1691 hevig tegen het veronderstelde bestaan van heksen, tovenaars en spoken. Ook het bestaan van [[Heksenwoordenboek#S|Satan]]sverering trok hij in twijfel en door zijn scepticisme ondermijnde hij de vooronderstellingen waarop heksenvervolging steunde.
 
===Oorsprong en oorzaken van de heksenvervolging===
Over de mogelijke oorzaken van de heksenvervolgingen in Europa verschillen historici nogal van mening. Brian A. Pavlac<ref>Chair of History Department, King's College, Pennsylvania (VS)</ref> onderscheidt tien verschillende categorieën van theorieën:
#'''Ziektetheorieën''' (Illness theories): hieronder vallen massahysterie, waandenkbeelden e.d. bij de heksenvervolgers, alsook fysieke aandoeningen zoals syfilis, hallucinaties door het eten van door moederkoren aangetast brood of paddenstoelen, nachtschade enz. Een en ander het valt echter moeilijk te rijmen met de grote aantallen van heksenjagers die mentaal labiel zouden zijn.
#'''Locatiegebondenheid''' (The Geographic Origins Theories):heksenvervolgingen zouden vooral plaatsgevonden hebben in bergachtige streken, zoals de Alpen en de Pyreneeën of ontstaan zijn in regio's die voordien economisch zelfvoorzienend waren en nu in economische problemen kwamen.
#De '''hebzuchttheorie''' (The Greed Theory): de heersende elite zou aangezet hebben tot heksenvervolgingen om bezittingen te kunnen inpalmen.
#De theorieën van de '''religieuze rebellie''' (The Religious Rebellion Theories): enerzijds de [[Heksenwoordenboek#S|satanische]] en anderzijds de [[Heksenwoordenboek#H|heiden]]se rebellie tegen het gevestigd geloof die voor waar worden aangenomen. Echter: voor de 19e eeuw zijn geen satanvereringen bekend en ook de overleving van het heidendom door de eeuwen heen (de theorie van [[Heksenwoordenboek#M|Margaret Murray]]) is niet onomstreden.
#De theorie van '''geloofsconflicten''' (The Confessional Conflict Theory), waardoor protestanten en katholieken elkaar in de periode van de Reformatie wederzijds van hekserij beschuldigden. Het is echter weinig geloofwaardig dat aanhangers van het christendom tot deze praktijk zouden zijn overgegaan.
#De '''rampentheorie''' (The Disaster Theory) waarbij bovennatuurlijke krachten als oorzaak zouden zijn aangewezen bij grote rampen zoals epidemieën, storm en hongersnood. Waarom nu precies heksen zouden zijn aangewezen in een bepaalde periode, is niet duidelijk.
#De (onjuiste) '''samenzweringstheorie''' (The (Mistaken) Conspiracy Theory): stelt dat in de late middeleeuwen een vrij beperkte religieuze elite de theologische theorie zou hebben verspreid dat een sekte bestaande uit door demonen geholpen heksen met het christendom]]ilde concurreren. Beïnvloed door deze denkbeelden zouden overheden ingegrepen hebben. Dat kleine groeperingen met deze denkbeelden zo'n invloed met verstrekkende gevolgen zouden, hebben kunnen uitoefenen is niet erg waarschijnlijk.
#De theorie van '''sociale controle en staatsvorming''' (The Social Control or State-building Theory) waarbij vroegmoderne regeringen de angst voor hekserij zouden uitgebuit hebben om een steviger centraal gezag uit te bouwen. Een gelijkaardige theorie die in de 19e eeuw populair werd, was dat de kerk zelf het idee van heksen verspreid zou hebben om zichzelf te verrijken en tegenstanders gemakkelijk uit de weg te kunnen ruimen.
#De Sociaal functionalistische of sociale '''beschuldigingstheorie''' (The Social Functionalist or Social Accusations Theory): personen die anderen beschuldigden een heks te zijn hadden daar zelfzuchtige motieven bij, bijvoorbeeld om maatschappelijk aanzien te verwerven. Het vervolgen van heksen zou ook de banden van een samenleving verstevigd hebben en het was een excuus om zich te ontdoen van zwakkeren, zieken en marginalen.
#De '''misogynie-theorie''' (The Misogyny Theory:): vaak naar voren gebracht door feministische schrijvers, dat beschuldigingen van hekserij een middel waren om vrouwen maatschappelijk te kunnen blijven onderdrukken. De verbinding van vrouwen met volkse magie en genezing, en de veranderende opvattingen over hun sociale en economische plaats in het vroegmoderne Europa zorgde voor spanningen die resulteerden in heksenvervolgingen.
 
==Moderne hekserij==
De renaissance van de zogeheten 'Oude Religie' begon min of meer met de publicatie van '[[Heksenwoordenboek#A|Aradia - Het evangelie van de Heksen]]' door [[Heksenwoordenboek#L|Charles Leland]] <ref>Zie http://www.sacred-texts.com/pag/aradia/index.htm Aradia, Gospel of the witches] en [http://books.google.be/books?id=_SrMNbl7QRkC&printsec=frontcover&dq=Charles+Leland+gospel+witch&source=bl&ots=naDr7YthDN&sig=4MIDbrwVCsjLvZHUrznvovOBLsY&hl=nl&ei=_uP-S9PlF8Xc-QbU7pylCg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CBoQ6AEwAQ#v=onepage&q=Charles%20Leland%20gospel%20witch&f=false Google Books] </ref> (1824-1903) in 1899. Het werd gevolgd door een aantal werken van Margaret Murray (1862-1963) en [[Heksenwoordenboek#G|Robert Graves]] (1895-1985). De term 'oude religie' werd te pas en te onpas gebruikt voor een aantal voorchristelijke tradities waarin het vrouwelijke een grote rol speelde, zoals de cultus van Moeder Natuur en de [[Heksenwoordenboek#M|Moedergodin]], priesteressen, heksen en andere geïnitieerden. Tegelijkertijd vond er einde 19e eeuw een heropleving plaats van esoterische en occulte genootschappen, astrologie, Hermetische Kabbala, [[Heksenwoordenboek#T|tarot]] enz. Hierin ontvouwde zich een nieuwe visie op de 'heks' zoals bijvoorbeeld in [[Heksenwoordenboek#G|Gerald Gardner]]s (1884-1964) beweging van de wicca. De nieuwe naam 'wicca' (oorspronkelijk betekende wicca mannelijke heks) beoogde onder meer een deel om de negatieve weerklank van 'hekserij' te vermijden.
 
{{bron|bronvermelding=
 
{{references}}}}
 
{{boek}}{{fase1}}
Informatie afkomstig van https://nl.wikibooks.org Wikibooks NL.
Wikibooks NL is onderdeel van de wikimediafoundation.