Wikibooks

Anaximander over de natuur/Wetenschappelijke activiteiten

< Anaximander over de natuur

Anaximander is erom bekend dat hij een wereldkaart heeft geproduceerd en dat hij de gnomon heeft geïntroduceerd in Griekenland. Dat hij een aardbeving voorspeld zou hebben, kan in verband worden gebracht met zijn wetenschappelijke activiteiten, maar werd in de Oudheid ook beschouwd als een vorm van waarzeggerij. Hij zou voorts ook bijdragen hebben geleverd aan de ontwikkeling van de astronomie.

Anaximander over de natuur

Cartografie

bewerken
 
Mogelijke weergave van de wereld op de kaart van Anaximander

Zowel Strabo als Agathemerus (latere Griekse geografen) beweren dat Anaximander volgens de geograaf Eratosthenes voor zover bekend de eerste was die een kaart van de wereld heeft gemaakt. De kaart inspireerde de Griekse historicus Hecataeus waarschijnlijk tot het opstellen van een meer nauwkeurige versie. Strabo beschouwde beiden als de eerste geografen na Homerus. [1] [2] Ook Diogenes Laërtius doet melding van de kaart van Anaximander. [3]

Er werden in de oudheid immers al kaarten geproduceerd, vooral in Egypte, Lydië, het Midden-Oosten en Babylon. Er zijn vandaag slechts enkele voorbeelden bewaard gebleven. Een uniek voorbeeld van een wereldkaart komt van de Babylonische tablet BM 92687 en is geproduceerd na de negende eeuw v. Chr. Deze kaart is waarschijnlijk echter gebaseerd op een veel ouder exemplaar. Op deze kaarten zijn wegen, steden, grenzen en geologische kenmerken aangegeven. De innovatie van Anaximander bestond eruit dat hij in zijn kaart de kennis over de gehele bewoonde wereld, zoals die bij de oude Grieken bekend was, verwerkte. Hierbij heeft hij ongetwijfeld een beroep gedaan op de berichten van de zeevaarders, Milete was immers een handelsstad.

Een dergelijke prestatie is belangrijker dan wellicht op het eerste gezicht lijkt. Anaximander produceerde de wereldkaart waarschijnlijk om drie redenen. In de eerste plaats kon de kaart worden gebruikt voor de navigatie, namelijk om de handel tussen de kolonies van Milete rond de Middellandse Zee en de Zwarte Zee te verbeteren. In de tweede plaats zou Anaximander met een dergelijk instrument in handen de burgers van de Ionische stadsstaten ervan overtuigd kunnen hebben zich te verenigen om de druk van de Persische dreiging te verlichten. Ten slotte is de filosofische gedachte een weergave van de wereld te willen geven ook omwille van de kennis een goede reden om een wereldkaart te ontwerpen.

Terwijl hij zonder twijfel op de hoogte was van de convexiteit van de zee, zou hij zijn kaart ontworpen kunnen hebben op een licht afgerond metalen oppervlak. De aarde heeft de vorm van een cirkel. Het centrum of de "navel" van de wereld (ὀμφαλός γῆς / omphalós gẽs) kan de orakelplaats Delphi geweest zijn, maar lag waarschijnlijk in de tijd van Anaximander in de buurt van Milete. De Egeïsche Zee is in de buurt van het centrum, aangegeven op de kaart en wordt ingesloten door drie continenten, die zelf in het midden van de oceaan gelegen zijn en net als eilanden geïsoleerd zijn door toedoen van zeeën en rivieren. Europa wordt in het zuiden begrensd door de Middellandse Zee, wordt gescheiden van Azië door de Zwarte Zee (het meer Maeotis), en verder richting het oosten door de rivier Phasis (die nu Rioni heet of de Tanais). De Nijl stroomde naar het zuiden in de oceaan en scheidde Libië (dat was de naam voor het toen bekende deel van het Afrikaanse continent) van Azië. Voor Herodotus berustte dit wereldbeeld al op een achterhaalde voorstelling. [4]

Anaximander heeft bij de productie van de wereldkaart waarschijnlijk een beroep gedaan op de mythische Egyptische en Babylonische voorbeelden, waarbij hij aan het concept een systematisch en rationeel karakter gaf. De kaart is net als Anaximanders’ kosmologie gebaseerd op veronderstellingen, is esthetisch verantwoord en heeft een geometrisch karakter. De kaart representeert het bovenvlak van de aardse zuilentrommel, dat is namelijk de vorm die de aarde volgens Anaximander heeft, en was juist daarom cirkelvormig. [5] Hieruit blijkt dat Anaximander consequent was in de toepassing van zijn onderzoeksmethode en dat zijn gehele filosofie een eenheid is, waarbij de kosmologie en de geografie in overeenstemming met elkaar zijn.

De gnomon

bewerken

Er wordt bericht van gegeven dat de zonnewijzer door Anaximander in Griekenland is ingevoerd. [6] [7] In ieder geval vertelt de Suda ons dat Anaximander enkele basisbegrippen van de meetkunde heeft uiteengezet, [8] dat hij belangstelling had voor het meten van de tijd en dat medewerkers hem bijgestaan hebben bij het invoeren van de gnomon in Griekenland. [9] [10] [11] Te Lacedaemon heeft hij meegewerkt aan de bouw, of ten minste aan de aanpassing van zonnewijzers, om die de mogelijkheid te geven zonnewendes en equinoxen aan te geven. [12] [13] [14] Inderdaad was het bij de constructie van een gnomon vereist rekening te houden met het verschil in breedte per plaats.

In de tijd van Anaximander was een gnomon simpelweg een verticaal opgestelde pijler of stang, gemonteerd op een horizontaal vlak. De positie van de schaduw op het vlak gaf het tijdstip van de dag aan. Als hij door zijn schijnbare loop beweegt, trekt de zon een bocht door de punt van de geprojecteerde schaduw, die zo klein mogelijk is om twaalf uur en op dat ogenblik het zuiden aanwijst. De variatie van de positie van de punt in de middag geeft de zonnetijd en de seizoenen aan, terwijl de schaduw het langst is op de winterzonnewende en het kortst op de zomerzonnewende.

De uitvinding van de gnomon zelf kan echter niet aan Anaximander worden toegeschreven, omdat het gebruik ervan, alsmede de verdeling van de dagen in twaalf delen, van de Babyloniërs kwam. Zij waren het, volgens De geschiedenissen van Herodotus (II, 109), die de Grieken de kunst van de tijdmeting leerden. [15] Het is waarschijnlijk dat Anaximander niet de eerste was die de zonnewendes nauwkeurig kon bepalen, omdat daarvoor geen berekening noodzakelijk is. Anderzijds komt een equinox niet overeen met het middelste punt tussen de posities gedurende de zonnewendes, zoals de Babyloniërs veronderstelden. Zoals de Suda lijkt te suggereren, is het waarschijnlijk dat Anaximander met zijn kennis van de meetkunde, de eerste der Grieken was die in staat was nauwkeurig equinoxen te bepalen. [16]

Voorspelling van een aardbeving

bewerken

In zijn filosofische werk De divinatione (I, 50, 112), deelt Cicero ons mede dat Anaximander de bewoners van Lacedaemon ervan overtuigd zou hebben ervan af te zien de nacht in de stad door te brengen en naar het land te gaan met hun wapens, omdat er een aardbeving op komst was. Nadat de top van de berg Taigetos gesplitst was als het achtersteven van een schip, werd de stad vervolgens verwoest. [17] Plinius de Oudere maakt ook melding van deze anekdote (II, 81). Hij suggereerde dat Anaximander op bewonderenswaardige wijze geïnspireerd was, in tegenstelling tot Cicero, die de voorspelling niet in verband bracht met waarzeggerij.

Een aardbeving is nooit helemaal met zekerheid te voorspellen, maar Anaximander zou de volgende verschijnselen hebben kunnen opgemerkt: 1) voorschokken, 2) langzame beweging langs breuklijnen, 3) bevingen in aangrenzende delen op de breuklijn. [18] Als dit zo geweest is, had Anaximander een groot observatievermogen, schonk hij grote aandacht aan de natuurverschijnselen en had hij er ook belangstelling voor.

De hemelglobe en de schuinte van de zodiak

bewerken

Anaximander zou ook als eerste een hemelkaart hebben ontworpen door een hemelglobe te construeren. [19] Ook zou hij voor het eerst de schuinte van de zodiak hebben ontdekt. Volgens Plinus deed hij dit in de achtenvijftigste Olympiade (ca. 546 v. Chr.), dus kort voor zijn dood. Anaximander zou echter nog niet de tekens van de dierenriem hebben aangegeven. [20]

Bron

bewerken

Noten

bewerken
  1. ↑ Strabo, Geographia, I, p. 7 (DK 12 A 6): τοὺς πρώτους μεθ' Ὅμηρον δύο φησὶν Ἐρατοσθένης, Ἀναξίμανδρόν τε Θαλοῦ γεγονότα γνώριμον καὶ πολίτην καὶ Ἑκαταῖον τὸν Μιλήσιον˙ τὸν μὲν οὖν ἐκδοῦναι πρῶτον γεωγραφικὸν πίνακα, τὸν δὲ Ἑκαταῖον καταλιπεῖν γράμμα πιστούμενον ἐκείνου εἶναι ἐκ τῆς ἄλλης αὐτοῦ γραφῆς. “De eersten na Homerus, het tweetal, zegt Eratosthenes, Anaximander en Thales, werden bekend en burgers van de stad, ook Hecataeus was Milesiër; enerzijds althans, trokken zij voor het eerst op meetkundige wijze de bewoonde wereld uit, maar anderzijds liet Hecataeus ook een tekening na die geloofwaardig pleegt te zijn boven de tekening van die andere daarginds.”
  2. ↑ Agathemerus, I, 1 (excerpt uit het werk van Eratosthenes) (DK 12 A 6): Ἀναξίμανδρος ὁ Μιλήσιος ἀκουστὴς Θαλέω πρῶτος ἐτόλμησε τὴν οἰκουμένην ἐν πίνακι γράψαι˙ μεθ' ὃν Ἑκαταῖος ὁ Μιλήσιος ἀνὴρ πολυπλανὴς διηκρίβωσεν, ὥστε θαυμασθῆναι τὸ πρᾶγμα. “Anaximander de Milesiër, toehoorder van Thales, heeft voor het eerst gedurfd de bewoonde wereld op een tafel te tekenen; daarna heeft de man Hecataeus de Milesiër die ver ronddwaalde dezelve nauwkeuriger gemaakt, het werk was namelijk bewonderenswaardig.”
  3. ↑ Diogenes Laërtius, De vitae philosophorum II, 2 (DK 12 A 1): καὶ γῆς καὶ θαλάσσης περίμετρον πρῶτος ἔγραψεν. “En hij tekende voor het eerst een kaart van de omtrek van de aarde en de zee.”
  4. ↑ Herodotos, Historiae, IV, 36 (DK 12 A 6): γελῶ δὲ ὁρέων γῆς περιόδους γράψαντας πολλοὺς ἤδη καὶ οὐδένα νόον ἐχόντως ἐξηγησάμενον, οἳ ᾿Ωκεανόν τε ῥέοντα γράφουσι πέριξ τὴν γῆν, ἐοῦσαν κυκλοτερέα ὡς ἀπὸ τόρνου, καὶ τὴν ᾿Ασίην τῇ Εὐρώπῃ ποιεῦνται ἴσην. “Maar ik lach als ik zie dat velen de omtrekken van de aarde getekend hebben en dat niet één daarvan verstandig was bij het beschrijven daarvan, zij tekenen de Oceaan die om de aarde stroomt, die weer rond is als was zij door een passer getekend, en Azië en Europa maakten zij gelijk. ”
  5. ↑ Volgens Herman De Ley over Anaximander
  6. ↑ Diogenes Laërtius, De vitae philosophorum II, 1 (DK 12 A 1): καὶ ὡροσκοπεῖα κατεσκεύασε. “En hij voerde horoscopen in.”
  7. ↑ Suidas Lexicon, sv. Anaximandros (DK 12 A 2). Zie noot 16.
  8. ↑ Suidas Lexicon, sv. Anaximandros (DK 12 A 2): καὶ ὅλως γεωμετρίας ὑποτύπωσιν ἔδειξεν. “En hij toonde het geheel in meetkundige schetsen.”
  9. ↑ Suidas Lexicon, sv. Anaximandros (DK 12 A 2): γνώμονά τε εἰσήγαγε. “Hij voerde ook de gnomon in.”
  10. ↑ Suidas Lexicon, sv. Gnômôn: Γνώμων• τὸ ἐν τοῖς ἡλιοτροπίοις πηγνύμενον. ὅπερ ἐφεῦρεν Ἀναξίμανδρος καὶ ἔστησεν ἐπὶ τῶν σκιοθήρων. “Gnomon: bevestigd op de platen der zonnewijzers. Die heeft Anaximander ontdekt en plaatste die op deze zonnewijzers.”
  11. ↑ Suidas Lexicon, sv. Hêliotropion: Ἡλιοτρόπιον: ὡρολογεῖον. ὅτι γνώμων ἐστὶ τὸ ἐν τοῖς ἡλιοτροπίοις πηγνύμενον, ὅπερ ἐφεῦρεν Ἀναξίμανδρος καὶ ἔστησεν ἐπὶ τῶν σκιοθήρων. “Zonnewijzer: horloge. Dat de gnomon te bevestigen is aan de zonnewijzers, dat heeft Anaximander ontdekt en hij plaatste die op deze zonnewijzers.”
  12. ↑ Diogenes Laërtius, De vitae philosophorum II, 1 (DK 12 A 1): εὗρεν δὲ καὶ γνώμονα πρῶτος καὶ ἔστησεν ἐπὶ τῶν σκιοθήρων ἐν Λακεδαίμονι, καθά φησι Φαβωρῖνος ἐν Παντοδαπῆι ἱστορίαι. “Maar hij ontdekte ook voor het eerst de gnomon en plaatste die op de zonnewijzers in Lacedaemon, zo zegt Favorinus in Allerhande onderzoekingen.”
  13. ↑ Diogenes Laërtius, De vitae philosophorum II, 1 (DK 12 A 1): τροπάς τε καὶ ἰσημερίας σημαίνοντα. “Hij was het die zonnewendes en nachteveningen aanduidde.”
  14. ↑ Eusebius, Praeparatio evangelica, X, 14, 11 (DK 12 A 4): οὗτος πρῶτος γνώμονας κατεσκεύασε πρὸς διάγνωσιν τροπῶν τε ἡλίου καὶ χρόνων καὶ ὡρῶν καὶ ἰσημερίας. Hij ontdekte voor het eerst de gnomon om de zonnewendes te onderscheiden en de tijd en seizoenen en nachteveningen.
  15. ↑ Herodotus, Historiae, II, 109 (DK 12 A 4): πόλον μὲν γὰρ καὶ γνώμονα καὶ τὰ δυώδεκα μέρεα τῆς ἡμέρης παρὰ Βαβυλωνίων ἔμαθον οἱ Ἕλληνες. Want de zonnewijzer en de gnomon en de twaalf delen der dagen hebben de Hellenen van de Babyloniërs overgenomen.
  16. ↑ Suidas Lexicon, sv. Anaximandros (DK 12 A 2): πρῶτος δὲ ἰσημερίαν εὗρε καὶ τροπὰς καὶ ὡρολογεῖα. “Hij ontdekte voor het eerst nachteveningen en zonnewendes en horloges.”
  17. ↑ Cicero, De divinatione, I, 50, 112 (DK 12 A 5a): ab Anaximandro physico moniti Lacedaemonii sunt, ut urbem et tecta linquerent armatique in agro excubarent, quod terrae motus instaret, tum cum et urbs tota corruit et monte Taygeto extrema montis quasi puppis avolsa est. "Van Anaximander, natuurvorser, ging een aanmaning uit voor de Lacedaemoniërs, om de stad te verlaten en inkwartiering op te heffen en met bewapening in de landerijen te bivakkeren, omdat een beweging van de aarde dreigde, daarop, wanneer ook de stad geheel te gronde werd gericht, is van de berg Taigetus de bergtop, zoals het achtersteven van een schip, gescheiden."
  18. ↑ Zie: Wikipedia over aardbevingen
  19. ↑ Diogenes Laërtius, De vitae philosophorum II, 2 (DK 12 A 1): ἀλλὰ καὶ σφαῖραν κατεσκεύασε. “Maar ook voerde hij een hemelglobe in.”
  20. ↑ Plinius, Naturalis historiae, II, 31 (DK 12 A 5): obliquitatem eius (sc. zodiaci) intellexisse, hoc est rerum foris aperuisse, Anaximander Milesius traditur primus olympiade quinquagesima octava, signa deinde in eo Cleostratus, et prima arietis ac sagittari, sphaeram ipsam ante multo Atlas. "Over de schuinte daarvan (sc. van de zodiak) geef ik een toelichting: voor zover tot die zaak de toegang werd onthuld, deed Anaximander, Milesiër, volgens de overlevering dit voor het eerst in de achtenvijftigste Olympiade, hierop bracht Cleostratus te tekens daarin aan, en eerst de Ram en evenzo de Boogschutter, de sfeer werd heel ver daarvoor ontdekt door Atlas."
Informatie afkomstig van https://nl.wikibooks.org Wikibooks NL.
Wikibooks NL is onderdeel van de wikimediafoundation.