Geo-visualisatie/Inleiding

Naar de startpagina Inleiding

.. Doelstellingen van deze module 'Inleiding' Na het lezen van deze module weet de lezer wat er in dit handboek behandeld wordt, hoe het is opgebouwd, hoe het 't beste gebruikt kan worden en voor wie het bedoeld is. Voorwoord Nog geen tien jaar geleden begon een GIS-cursus ongegeneerd met mededelingen als: 'Cartografie is een ambacht, door GIS is de cartografische wereld verslechterd' en 'GIS-sers en GIS-specialisten zijn geen cartografen maar hobbyisten'. Persoonlijk houd ik niet zo van dit soort statements, maar er zit - of beter gezegd: zat - een kern van waarheid in beide uitspraken. Over het eerste aspect kan ik duidelijk zijn. Cartografie is namelijk inderdaad géén te onderschatten wetenschap. Wanneer je niet beseft dat je met communicatie bezig bent, waarbij de 'ontvanger' van de boodschap andere kennis en Het aantal treffers 'GIS' volgens Google, weergegeven voor generieke (links) en Europese (rechts) topleveldomeinnamen. De tekstgrootte van elke domeinnaam is evenredig met het aantal treffers. Via .com domeinen zijn er maar liefst 1,34 miljoen webpagina's die over GIS spreken, via .nl domeinen zijn het er 150.000. ideeën heeft dan de kaartenmaker (zender), dan kan de kaart, of beter gezegd het bedoelde effect bij die ontvanger, flink tegenvallen. Sinds de jaren 1970 is het visuele aspect van hoe kaarten er uit moeten zien, goed onderzocht en goed beschreven. Er zijn sindsdien dan ook goede cartografische wetenschappelijke werken voor HBO-ers en WO-ers beschikbaar. Maar die zijn vaak erg dik. Of GIS-specialisten krijgen er van hun baas of door eigen vermeende drukte op het werk geen aandacht voor. Of ze worden overstelpt met zinnige en onzinnige informatie van de naar schatting 10 miljoenen sites over GIS (zie ook de afbeelding rechts). Met dit handboek is er nu een goede samenvatting van cartografische principes. Als naslagwerk, als serie tips en als oefenmateriaal. Het tweede aspect, GIS-specialisten als hobbyisten, kan soms waar zijn. Dat blijkt helaas nog steeds uit de praktijk. Voel jij je aangesproken? Met de bagage uit dit handboek hoeft dat niet. Gelukkig besteden GIS-cursussen ook al meer aandacht aan de cartografie. En de GIS-programma's zelf begeleiden de GIS-specialist steeds beter de juiste kant op. Dat moet ook wel, want GIS-programma's kennen steeds meer opties. Eenmaal een GIS-'knoppen'-cursus gehad, kan de cartografische kennis verder weg zakken. Raadpleeg dan óf zo'n dikke cartografische pil, of lees dit handboek, om op een praktische manier jouw kwaliteit als GIS-specialist te vergroten. Of je dit nu voor de media, een onderzoeksbureau of een cartografische afdeling doet. En als ik dan toch moet schrijven met wat uitdagende statements, om de statements uit de eerste alinea maar eens tegen te spreken, dan doe ik dat graag met: 'De personen werkzaam in GIS-wereld zijn de laatste 15 jaar professioneler gaan werken, met professionelere middelen' en 'GIS-applicaties en hun GIS-sers maken door hun flexibiliteit en snelheid veel meer, veel diversere en daarbij meer cartografisch verantwoorde producten dan de traditionele cartograaf dat ooit zonder een GIS zou kunnen; Hierdoor staan juiste deze cartografische producten dichter bij de onderzoeker, de dynamische data van vandaag en daarmee de doelgroep'. Anders gezegd, GIS heeft cartografie herhaalbaar, flexibel, toegankelijk en goedkoop gemaakt, waardoor deze 'voorheen voorbehouden' wetenschap gedemocratiseerd is. Veel plezier met dit handboek Geo-visualisatie! De auteur heeft aardig wat moeite gedaan, en zal dat blijven doen, om wetenschappelijk juiste, leesbare en praktische teksten te schrijven, voorzien van juiste en relevante plaatjes. Ook zijn die plaatjes met de grootst mogelijke zorg gemaakt en vallen ze - bij plaatsing - onder de dubbellicentie GFDL/CC-BY-SA. Dit betekent dat - voorzover die figuren niet al onder deze licentie stonden en voorzover deze licenties niet door de auteur zijn gemaakt - de rechthebbende / auteur gevraagd is om die afbeelding te mogen plaatsen onder de dubbellicentie. Zijn er van uw kant opmerkingen, verbeteringen of suggesties voor aanvullingen, dan houdt de auteur zich aanbevolen. Het boek beoogt een wetenschappelijk niveau en inhoudelijke juistheid te benaderen. De auteur heeft daarom getracht een foutloos en - binnen de gekozen doelstelling - zo compleet mogelijk handboek te schrijven. Daar waar dit volgens lezers, GIS-specialisten en cartografen net niet helemaal bereikt zou zijn, leent het gekozen platform - Wikibooks - zich uitermate om wijzigingen aan te brengen. Het ligt in de bedoeling om deze zomer ook een PDF-versie gereed te hebben. Deze versie zal dan via de inhoudsopgave (rechtsboven) als link in beeld gebracht worden. 1 juni 2007 / 27 april 2008, --T.Nijeholt 27 apr 2008 20:36 (CET) Doel De Geograaf, door Jan Vermeer van Delft Doel van dit handboek is dat de lezer genoeg motivatie, tips en cartografische achtergrond heeft om: kaarten (door anderen) gemaakt met een GIS te kunnen beoordelen / verbeteren; zelf met een GIS goede kaarten te kunnen maken - aangenomen dat hij over een GIS en de bijbehorende 'knoppenkennis' beschikt. Oftewel, zelf te kunnen beslissen welke geografische principes en karteermethodes in bepaalde situaties gekozen dienen te worden. Via veel praktijkvoorbeelden en - in Deel A - theorie zal dit langzaam worden opgebouwd. Doelgroep Tot de doelgroep behoren: beleidsmakers en onderzoekers die zelfstandig met een GIS om moeten kunnen gaan kaartenmakers die werken voor webpagina's en kranten GIS-specialisten die meer cartografische kennis willen opdoen cartografen die meer GIS-kennis op willen doen GIS-specialisten en cartografen die zich willen heroriënteren op het maken van kaarten startende GIS-specialisten docenten die zich in GIS willen verdiepen, bijvoorbeeld docenten uit het MBO en op middelbare scholen CAD-specialisten die zich willen om- of bijscholen tot GIS-specialist en overige geïnteresseerden. Voor alle doelgroepen geldt dat het handig is als de inhoud van dit handboek binnen niet onafzienbare tijd ook daadwerkelijk wordt ingezet. Gelijktijdig is dit handboek ook zo geschreven dat de theorie en voorbeelden kunnen worden teruggevonden op het moment dat in de praktijk de kennis en de voorbeelden weer naar voren moeten worden gehaald. Het handboek kan zowel individueel (door 'autodidacten') worden gebruikt, als binnen een cursus of opleiding. Hoewel de doelgroep dus breed is, wordt de lezer - wanneer hij aangesproken wordt op verantwoordelijkheid vanuit functie/beroep - in de tekst gemakshalve en omwille van de leesbaarheid vaak aangeduid met GIS-specialist. Hiervoor kan dus ook bijvoorbeeld cartograaf gelezen worden. Opleidingsniveau MBO minimaal, HBO/WO is echter aanbevolen. Een beperkte basiskennis van GIS, of anders een GIS-applcatie waar direct een en ander mee kan worden uitgeprobeerd is een pré. Wat staat er in dit handboek? Geo-visualisatie is een mooi woord voor het visualiseren van gegevens met een ruimtelijke (=geografische) component. Zeg maar 'kaartjes maken'. Het maken van kaarten - zo zal blijken - is er niet alleen om het kaarten maken zelf, maar is er ook om iteratief bepaalde (ruimtelijke) theorieën te toetsen. Was voorheen (zeg tot 1990) het kaarten maken het domein van cartografen, van aparte kaartenmakersbedrijven en van GIS-specialisten in ver weg gestopte GIS-afdelingen, met de komst van goede GIS-programma's - al of niet via internet - is het tegenwoordig mogelijk dat elke beleidsmaker of onderzoeker dit zelf zou moeten kunnen. 'Zou moeten kunnen', omdat dit niet altijd het geval is. Er dient wel even een GIS op zijn PC aanwezig te zijn. Hij dient digitaal (geografische) kaartmateriaal te hebben. Een collega heeft hem warm gemaakt, en hij gaat op een goede cursus GIS. Binnen no-time rollen er de mooist gekleurde kaarten uit zijn PC. Maar of het goede kaarten zijn is de vraag, want: Is de kaart snel te lezen? Is de kaart een antwoord op de (onderzoeks)vraag / illustratief voor het (web- of kranten-)artikel? Sluit de kaart aan bij de doelgroep? Zijn de verkregen (bron)data wel juist? Zijn de data wel eerlijk ('cartografisch juist') in beeld gebracht? Is de kaartopmaak wel volgens de regels? Dit handboek geeft hier antwoorden op. Al deze aspecten komen aan bod: Hoe kan ik een kaart beoordelen? Welke richtlijnen zijn er voor thematische kaarten (kaarten die een kenmerk in beeld brengen, zoals bevolkingsdichtheid of vervuilingsgraad)? Wat zijn richtlijnen voor de kaartopmaak? Voor onderzoekers / kaartenmakers die een nog beperkte GIS-kennis hebben, is aan het aspect GIS en geo-informatie een aardig aantal hoofdstukken gewijd. Op het einde van het handboek wordt verwezen naar een aantal veel gebruikte GIS-pakketten, handige links en verdere literatuur. Wat is het niet? Een 'knoppencursus' GIS; Deze kennis kan al aangeleerd worden via (commerciële) aanbieders van die GIS-pakketten en andere instituten / bedrijven. Informatie en tips over GIS-analyses. Dit is uiteraard wél het werkterrein van een GIS-specialist, maar het benodigde opleidingsniveau, al bestaande professionele opleidingen en vaak in subspecialismen uitwaaierende doelen maken het op dit moment onmogelijk om hier diep genoeg op in te gaan in dit handboek. Leeswijzer Opbouw van dit handboek. Klik op de juiste plek op deze afbeelding en je gaat naar het juiste deel. Zweef je met je muis boven deze afbeelding, dan wordt de structuur uitgelegd. De beste volgorde is eerst deel A, dan B, dan C. Deel C kun je overslaan indien het je vooral om thematische kaarten gaat voor onderzoeksdoeleinden. Op het moment van publicatie van een dergelijke kaart - of dat nu in de media is of in een onderzoeksrapport - zal het echter toch goed gesteld moeten zijn met de titel, de labels, de visuele hiërarchie van de kaart, et cetera, et cetera. Lees in die gevallen deel C op het moment dat het nodig is. Lezers die al langer met GIS werken zullen fluitend door met name het eerste deel van de theorie gaan, maar delen B en C zullen veel 'Aha-erlebnissen' opleveren. De boodschap van de belangrijkste hoofdstukken wordt steeds onderaan samengevat; deze is met een extra steunkleur aangezet. Ook tips worden met een extra steunkleur duidelijk aangegeven. Er is omwille van de leesbaarheid gekozen om consequent 'hij' en 'zijn' te gebruiken waar dat net zo goed ook 'zij' en 'haar' had kunnen zijn. Ook is er in dit handboek gekozen om te tutoyeren. Wanneer de lezer wordt aangesproken op zijn verantwoordelijkheid vanuit zijn functie/beroep, wordt deze in de tekst gemakshalve - en omwille van de leesbaarheid - meestal aangeduid met GIS-specialist. Hiervoor kan echter ook cartograaf gelezen worden, of een andere beroep waarin beroepshalve gebruik van GIS wordt gemaakt. De doelgroep is immers breder. Hyperlinks die naar plekken elders in dit handboek verwijzen, komen terecht bij het hoofdstuk / de paragraaf waarin het onderwerp wordt besproken, niet naar de exacte plek van dat onderwerp. In sommige gevallen betekent dit even zoeken in de tekst. Meestal zijn die onderwerpen vet gemaakt, net als de belangrijkste termen. De aanbevolen schermresolutie is 1280 x 960 of 1280 x 1024. Hoger is niet noodzakelijk, maar kan. Een lager resolutie kan ook, maar levert een minder mooie beeldverhouding tussen de illustraties en teksten. Soms verschijnen dan ook hinderlijke schuifbalken waarmee tekst en figuren die nét niet in zicht komen in beeld gebracht kunnen worden. Kies dus voor 1280 x 960 of hoger. Hoewel sommige vakgenoten er de voorkeur aan geven cartografie met een k te schrijven, is in dit boek gekozen voor de spelling met een c. De term 'data' beschrijft feitelijk gezien meervoud. In dit handboek is er echter voor gekozen dit als enkelvoud te beschouwen. Dit omdat de term hier alleen als enkelvoudig begrip gebruikt wordt voor gegevensset of een kenmerk, zoals bijvoorbeeld in 'rasterdata'. Dit maakt het lezen eenvoudiger. Inmiddels is gebleken dat een aantal taalpuristen deze consequente aanpak hebben doorbroken; van "De verkregen data is niet altijd betrouwbaar" - om maar eens een voorbeeld te noemen - maken zij "De verkregen 'data zijn' niet altijd betrouwbaar". Dit handboek is dynamisch; het staat immers op een open, wijzigbaar platform dat Wikibooks heet. Dit betekent dat delen uit de tekst wellicht een maand later net iets verbeterd kunnen zijn. De auteur zal zo veel mogelijk dit open principe willen handhaven, maar gelijktijdig proberen te zorgen dat het een compleet handboek blijft met een consequente schrijfstijl, structuur, inhoud en scope zoals die van origine bedoeld is. "Een praktisch handboek; waarom dan ook nog theorie?" Zoals in het voorwoord weergegeven - de auteur en de GIS-specialist kunnen er niet omheen - cartografie is een wetenschap. Een toegepaste, communicatieve, technische wetenschap. Zonder die kennis is het aantal opties in een GIS te groot. De kans op (ondoordachte) fouten in kaarten is ook te groot. De insteek is gekozen om de theorie nèt zo zwaar te laten zijn - en níet zwaarder - als nodig is voor het bedenken, maken en beoordelen van kaarten met een GIS. Zou jij als GIS-specialist hier geen kennis van nemen, dan is er een grote kans dat de conservatieve cartograaf uit de eerste alinea van het voorwoord gelijk krijgt voor wat betreft jouw producten. Waarom dit handboek? Er bestaan weinig boeken of cursussen over GIS of cartografie die zich beperken tot echt praktische tips. Vaak zijn de cartografische boeken erg wetenschappelijk, of zeer uitgebreid. Het zijn daarmee zéér waardevolle boeken, maar iets te zwaar als je snel wilt beginnen. Of te duur en omvangrijk als je wil kijken 'of het iets voor je is'. De echte GIS-boeken zijn juist vaak weer geschreven door een specifieke GIS-leveranciers. Terminologie en de getoonde opties zijn dan vaak ook echt voor dat GIS-pakket geschikt. Dit boek kent beide nadelen niet. Beleidsmakers, onderzoekers en soms zelfs kaartenmakers van bepaalde media hebben helaas niet altijd cartografische bagage meegekregen bij hun opleiding of ze hebben slechts via een cursus geroken aan een GIS. Wanneer ze eenmaal aan de slag zijn met zo'n GIS worden de mooiste voorbeelden tevoorschijn getoverd. Aan de vele kaarten die sommige bedrijven (intern) en kranten (voor al hun lezers) maken, is te zien dat dit steeds vaker gebeurt. Maar het gaat daarmee - dus - ook steeds vaker fout. Enige theoretische kennis en praktische aanwijzingen zijn echt nodig. Een zware cartografische opleiding of boek is overdreven, de belangrijkste tips en valkuilen worden in dit handboek al genoemd. Het is een eerste, lichtgewicht praktische cursus om relatief snel, en zo veel mogelijk toch wetenschappelijk verantwoorde kaarten te maken. Voor de echt zware GIS-onderzoeksvragen en lastige cartografische producties zal de lezer / de doelgroep toch al vanzelf op een specialist afstappen of een dikke cartografische pil raadplegen. GIS in het onderwijs Sinds 2005 is in de literatuur - denk aan Geo-Info, GIS-Magazine en VI-matrix - regelmatig aandacht voor het tekort aan GIS-kennis op de arbeidsmarkt. Dit geldt voor zowel MBO, HBO als WO-niveau. Landmeetkunde klinkt niet sexy, de TU-delft biedt dit niet meer aan als hoofdstudierichting en HBO's en universiteiten werken samen om GIS en geo-informatie dan toch zo veel mogelijk nog samen aan te kunnen bieden, zowel aan studenten als aan onderzoekers (zie ook Opleidingen). Het zijn echter vaak 'slechts' hulpvakken. Aan de kant van MBO (GIS@MBO) en het middelbaar onderwijs (EduGIS) wordt gepoogd hier weer een positieve verandering in te brengen. Het inzicht - althans in de GIS-wereld zelf - is er wel dat dit vak als tool breed onder de aandacht gebracht zou moeten worden; het is een hulpmiddel dat niet alleen voor aardrijkskundigen en cartografen is weggelegd. Het ondersteunt elke denkbare discipline. Denk hierbij aan economie, biologie en geschiedenis. Dit handboek, al of niet langzaam groeiend, kan een bijdrage leveren aan het tekort aan kennis en kunde op dit gebied. Het kan dienen als inspiratiebron, als praktisch hulpmiddel en als opleidingsmateriaal. Intermezzo: GIS op de middelbare school Leerlingen op middelbare scholen blijken drie maal zo snel (Edu)GIS-opdrachten te voltooien als hun docenten. Er lijkt een IT-achterstand te zijn. Ook is er soms angst onder de docenten om voorbij gestreeft te worden door jonge (MBO-)leerlingen, bij lessen met GIS-programma's. Gewapend met de ruimtelijke kennis en GIS-achtergronden zoals bijvoorbeeld uit dit handboek, kan een (aardrijkskunde)docent dit hiaat wellicht wegwerken. Onafhankelijk Dit handboek wil voorbeelden tonen en termen noemen, die niet slechts voor een bepaald GIS-pakket of GIS-leverancier gelden, maar voor alle GIS-toepassingen. De voorbeelden zijn daarom divers en komen niet uit één branche. Licentie De inhoud van dit handboek is vrijgegeven onder de dubbellicentie GFDL/CC-BY-SA. Dit houdt ondermeer in dat (gedeeltelijke) hergebruik of druk van dit handboek mogelijk is onder een aantal voorwaarden, waaronder het noemen van de bron, de auteur(s) en de licentievoorwaarden. Wijzigingen en verbeteringen mogen worden toegepast. Ze dienen echter (daarna of gelijktijdig) onder dezelfde licentie weer te worden vrijgegeven, dus binnen dit handboek. Meer informatie staat onder Dubbellicentie. Dit handboek is vrijgegeven onder de dubbellicentie GFDL en CC-BY-SA (2.5 of later). Illustraties Ook de geo-informatie die via de kaarten getoond wordt is vrij verkrijgbaar, of er is toestemming voor gevraagd. Dit staat dan bij de bron van die afbeelding zelf genoemd. Veel kaarten zijn specifiek voor dit handboek gemaakt. De auteur staat niet altijd in voor de juistheid van het getoonde kaartje; die dient namelijk alleen als illustratie. Hoewel de kaarten met de grootste zorg zijn gemaakt - en dus vaak juist - is deze data soms verouderd. Of soms zelfs opzettelijk aangepast om iets aan te tonen. Sommige kaarten zijn opzettelijk (cartografisch) verkeerd of zijn bewust op een bepaalde vreemde wijze gemaakt. Soms staat dat dan bij het figuur, soms ook in de begeleidende tekst. Gelieve de illustraties daarom niet, of anders met de grootst mogelijke voorzichtigheid te gebruiken voor andere doelen. Naast de tekst zijn ook de illustraties binnen dit handboek vrijgegeven onder de dubbellicentie GFDL/CC-BY-SA. De meeste kaarten, foto's en overige illustraties zijn door de auteur gemaakt (zo'n 60%). Daar waar dat niet het geval is, is de bron in de meeste gevallen Wikimedia Commons of Wikipedia, en zijn deze met behoud van de daar geldende licentie en het noemen van de auteur zonder wijziging van die afbeelding overgenomen. Vragen, opmerkingen of tekortkomingen aan de illustraties, de genoemde licentie of auteurs zijn welkom op vragen en opmerkingen. Dergelijke twijfels of (vermeende) tekortkomingen zullen met spoed behandeld worden. Vragen, opmerkingen en feedback Vragen en opmerkingen over dit handboek kunnen gepost worden op vragen en opmerkingen; klik op het plusje rechts van het tabblad 'Bewerk'. Elke vorm van feedback vanuit gebruikers wordt op prijs gesteld. Dit om de kwaliteit te verbeteren. Wat zijn de ervaringen? Hoe en door wie wordt het handboek gebruikt? Is dat systematisch of alleen voor opzoekwerk? Wat zijn de sterke delen, wat zijn de minder sterke delen? Wat ontbreekt er? Ook ideeën kunnen hier worden achtergelaten. Is er bijvoorbeeld behoefte bij gebruikers voor een overlegplatform? Referenties Versie / Status van dit handboek Nadat er ruim een jaar aan is gewerkt, en er nu bijna een jaar een 'draft' versie van dit handboek op Wikibooks heeft gestaan waarin zeer veel edits op zijn verwerkt, heeft de auteur per 1 mei 2008 het stempel definitief en versie 1 op durven zetten. Start met deel A, de theorie!