Wikibooks

Onbewust leren: verschil tussen versies

Interactief door geschiedenis bladeren
Volgende wijziging →
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
VisueelWikitekst
Nieuwe pagina aangemaakt met ''''Onbewust leren''' is de natuurlijke manier waarop mens en dier leren. Men leert, maar men weet niet hoe, het gaat vanzelf, je hebt het niet door. Het verschil me...'
 
Tekst vervangen door "{{Voorpagina | definitie = Onbewust leren is de natuurlijke manier waarop mens en dier leren. Men leert, maar men weet niet hoe, het gaat vanzelf, j..."
Label: Vervangen
Regel 1:
{{Voorpagina
'''Onbewust leren''' is de natuurlijke manier waarop mens en dier leren. Men leert, maar men weet niet hoe, het gaat vanzelf, je hebt het niet door. Het verschil met bewust leren is dat daarin het leren zelf wordt beschouwd; [[w:metacognitie|metacognitie]] of denken over denken of leren over leren. Om de kracht van het onbewuste optimaal in het leren te gebruiken is het advies om bewust onbewust te leren.
| definitie = [[w:nl:Onbewust_leren|Onbewust leren]] is de natuurlijke manier waarop mens en dier leren. Men leert, maar men weet niet hoe, het gaat vanzelf, je hebt het niet door. Het verschil met bewust leren is dat daarin het leren zelf wordt beschouwd; [[w:metacognitie|metacognitie]] of denken over denken of leren over leren. Om de kracht van het onbewuste optimaal in het leren te gebruiken is het advies om bewust onbewust te leren.
 
| beschrijving = Er is sprake van onbewust leren als er sprake is van een leerproces die de lerende<ref>Simons, R. (1999) ''Theories of Unconscious Learning Confronted''. Biannual conference on research on learning and instruction. Padua (Italy). August 26 –31 2003.</ref> niet is gestart door een wilsdaad, niet beseft, niet kan sturen en geen moeite kost.
| wikipedia = Onbewust leren
* niet is gestart door een wilsdaad,
| fase = 1
* niet beseft,
| inhoud =<br>
* niet kan sturen,
{{Voorpagina/Hoofdstuk
* geen moeite kost.
| kolom = even
 
=| titel = Onbewust ==
| nummer = 1
=== Voordelen ===
| link = Onbewust leren/Onbewust
''"Je bent nooit te JONG om te leren"''
| Voordelen
 
| Nadelen
Het voordeel van onbewust leren is dat de leer(verwerkings)capaciteit vele malen hoger is<ref>Miller, G.A. (1956). ''The magical number seven plus or minus two: Some limits in our capacity to process information.'' Psychological Review, 63, 81-97.</ref>, meer waarneemt<ref>Peirce, C.S., Jastrow, J. (1884). ''On small differences in sensation''. Memoirs of the National Academy of Science, 3, 75-83.</ref> en continue (op de achtergrond) doorgaat<ref>Stickgold, R. et al. (2001). ''Sleep, learning an dreams: Off-line memory reprocessing. '' Science, 294, 1052-1057.</ref>, zelfs bij [[w:Anesthesie|anesthesie]].<ref>Deeprose, C., Andrade, J., Varma, S., & Edwards, N. (2004). ''Unconscious learning during surgery with propofol anaesthesia.'' British journal of anaesthesia, 92(2), 171-177.</ref> Daarnaast gaat het vanzelf, het kost geen enkele moeite (zie leerinspanning versus leersnelheid voor het bepalen van de [[Leren/Leren_leren#Kwaliteit|leerkwaliteit]]). In de eerste 7 levensjaren, waarin kinderen vooral nog in een hypnotische toestand verkeren, is dit effect heel sterk.
| Bewustzijnniveau's
 
}}
Daarnaast is bij het ontstaan van (leer)gedrag het onbewuste veel belangrijker dan het bewuste.<ref>Dijksterhuis, A. (2007) ''Het slimme onbewuste: denken met gevoel.'' Amsterdam: Bert Bakker.</ref> Onbewust beslissen zorgt ervoor dat we ingewikkelder problemen beter oplossen dan we puur met bewust redeneren aankunnen. Omdat het onbewuste ons gedrag voornamelijk bepaalt<ref>Libet, B., Gleason, C.A., Wright, E.W., Pearl, D.K. (1983). ''Time of conscious intention to act in relation to onset of cerebral activity (readiness-potential): The unconscious initiation of a freely voluntary act.'' Brain,106, 623-642.</ref> - ook al ervaren we dat we een vrije wil hebben daarin - heeft onbewust leren het voordeel dat je direct de bron van je gedrag ontwikkelt in plaats van indirect via je bewustzijn.
{{Voorpagina/Hoofdstuk
 
| kolom = oneven
Onderwijs dat is ontworpen om onbewust leren te optimaliseren zal vanzelf zorgen voor een leerplan dat flexibel en creatief is, twee belangrijke indicatoren voor een hoge [[Leren/Leren_leren#Kwaliteit|kwaliteit van leren]].
| titel = Zelfbewust
 
| nummer = 2
Als je onbewust leert betekent dat het geleerde diep wordt verankerd in een immens groot netwerk. Dat netwerk is in staat complexe systemen te doorgronden die het bewustzijn niet kan verwerken<ref>Dienes, Z. (2012). ''Conscious versus unconscious learning of structure.'' Statistical learning and language acquisition, 1, 337-364.</ref> en zelfs plaats kan vinden zonder dat het bewuste er een rol in hoeft te spelen.<ref>Reber, A. S. (1989). ''Implicit learning and tacit knowledge.'' Journal of Experimental Psychology: General, 118(3), 219–235. https://doi.org/10.1037/0096-3445.118.3.219</ref> Het betekent dat je bij het schaken bijvoorbeeld nadat je heel veel partijen hebt gespeeld, alleen het onbewuste de verschillende posities kan opslaan zodat je op een gegeven moment intuïtief aanvoelt welke zetten tot succes leiden.
| link = Onbewust leren/Zelfbewust
 
| Overschatting
Het traditionele onderwijs is ingericht op onbewust leren in de zin dat de docerende nadenkt over wat en hoe de lerende dient te leren, waarbij laatstgenoemde het onbewust ondergaat. Zou er al sprake zijn van eigen inbreng ([[Vrij leren]]) dan zijn de starre voorkeuren voor bepaalde leeractiviteiten in bepaalde leersituaties ([[w:Leerstijl|leerstijl]]) of aangeboren of meestal onbewust aangeleerd.<ref>Pine, A., Mendelsohn, A., & Dudai, Y. (2014). Unconscious learning of likes and dislikes is persistent, resilient, and reconsolidates. Frontiers in psychology, 5, 1051.</ref> Alleen bewuste aandacht voor hoe leren werkt ([[Leren leren]]) leidt tot bewust leren.
| Zelfregulatie
 
| -
=== Nadelen ===
}}
Echter intuïtie werkt niet feilloos (probeer maar eens snel schaken). Het loont de moeite om elke zet te analyseren. Ook geeft het onbewuste niet een volgorde mee waarop de zetten het beste uitpakken; het onbewuste denkt niet logisch of in strategieën. Iets waar schaaktrainers vaak op wijzen; de zet-volgorde doet er toe. Om relaties te leggen tussen wat er opborrelt vanuit het onbewuste en deze op een werkbare manier te representeren aan het onbewuste, is de [[w:Hippocampus_(hersenen)|hippocampus]] nodig.<ref>Hannula, D. E., & Greene, A. (2012). ''The hippocampus reevaluated in unconscious learning and memory: at a tipping point?.'' Frontiers in human neuroscience, 6, 80.</ref>
{{Voorpagina/Hoofdstuk
 
| kolom = even
Onbewust leren heeft als nadeel dat het ongericht is. Het wordt door situaties en omgeving gestuurd en niet vanuit een weloverwogen wens. Daarom word je vooral in de hypnotische kinderjaren geprogrammeerd door je ouders en omgeving, hetgeen een evolutionair voordeel heeft voor een sociaal wezen. Aangezien 95% van je denken onbewust geschiedt, ook in de volwassen fase, kan men stellen dat ook volwassen maar voor 5% vrij zijn in hun denken. Alleen het bewuste 5% deel kan ontsnappen aan het onbewuste programma en in vrijheid denken; "I get such fun out of thinking that I don't want to destroy this most pleasant machine that makes life such a big kick" ([[w:Richard_Feynman|Richard Feynman]]). <ref>Feynmann, R.P. (1985). ''Surely You're Joking Mr. Feynman!'' Londen: Vintage.</ref>
| titel = Welbewust
 
| nummer = 3
Het onbewust leren kun je ook niet zelf sturen en reguleren. De leeropbrengsten kunnen wel degelijk hoog zijn, maar je hebt er zelf geen invloed op waardoor het dus "gevaarlijk" kan zijn. Ook hoeft het leren niet te leiden tot persoonlijke of sociale waardetoevoeging. Het wordt meer vanuit instinctief overleven gevoed dan vanuit een doordachte keuze om aan het leven of aan de samenleving een meerwaarde te geven.
| link = Onbewust leren/Welbewust
 
| Vrijheid
Onbewust leren nodigt ook niet uit tot leren leren of het reflecteren op het leren om zo van een oppervlakkig niveau naar een diepgaand niveau van leren te komen.<ref>Hinett, K. (2002). ''Improving Learning through Reflection.'' York: Higher Education Academy.</ref> Dit diepgaand niveau levert meta-cognitieve vaardigheden op die vaak pas op lange termijn voordelen op leveren bij de primaire leerdoelen die gangbaar zijn in het reguliere onderwijs; het vergt oefening om na het implementeren van een nieuwe racemotor je te ontwikkelen van chauffeur tot coureur, vooral als je alleen oefent op de openbare weg.<ref>Verpoorten, D. (2012). ''Reflection amplifiers in self-regulated learning (Doctoral dissertation.'' Open Universiteit,​ Heerlen,​​ The Netherlands)</ref>
| Doelgericht
 
| -
=== Bewustzijnsniveaus ===
}}
Om te differentiëren tussen bewust of onbewust leren is het theorie die het verschil tussen het onbewuste en bewuste brein scherp maakt nodig.<ref>McLaughlin, B. (1990). ''“Conscious” versus “unconscious” learning.'' TESOL quarterly, 24(4), 617-634.</ref> Het bewustzijn kan men indelen in verschillende niveau's<ref>Gebser, J. (1985). ''The ever-present origin.'' Athens, Ohio: Ohio University Press.</ref>, waarbij men onbewust kan typeren als het laagste bewustzijnsniveau.
{| class="wikitable"
|-
! Naam !! Toestand !! Typering
|-
| Archaïsch || Diepe slaap || Onbewust
|-
| Magisch || Slaap || Natuur, emotie
|-
| Mystiek || Droom || Ziel, fantasie
|-
| Mentaal || Wakker || Abstract, ruimtetijd
|-
| Integraal || Verlicht || Geest, verbondenheid
|}
 
Het onbewuste is volgens bijvoorbeeld Freud niet hetzelfde als het onderbewuste. Het onderbewuste betekent dat bewuste waarnemingen onder je bewustzijn worden opgeslagen en verwerkt. Het verwerken en onthouden van bewuste gewaarwordingen gebeurt zonder dat je daar bewust van bent. Bij het onbewuste gaat het erom dat ook de gewaarwording zelf niet bewust is.
 
{| class="wikitable"
|-
! Naam !! Waarneming !! Verwerking
|-
| Onbewust || Automatisch || Automatisch
|-
| Onderbewust || Weloverwogen || Automatisch
|-
| Bewust || Weloverwogen || Weloverwogen
|}
 
== Zelfbewust ==
=== Overschatting ===
''Let's say you pick a rock and you throw it. And in midflight you give that rock consciousness and a rational mind. That little rock will think it has a free will and will give you a highly rational account of why it has decided to take the route it is taking. '''Tom Wolfe'''''.<ref>Wolfe, T. (2004). ''I Am Charlotte Simmons.''. Londen: Jonathan Cape.</ref>
 
Het belang van het bewustzijn wordt door mensen nogal eens overschat. Er gebeurt veel meer op de "achtergrond" dan we gewaar zijn. Het blijkt dat het onbewuste een veel groter aandeel heeft in onze besluiten. Het gedeelte van ons onbewuste wat we door technieken bewust kunnen maken, is slechts een minuscuul deel van het grote duistere geheel.<ref>Dijksterhuis, Ap (2015). ''Het slimme onbewuste: denken met gevoel''. Amsterdam: Prometheus & Bert Bakker.</ref> Het onbewuste is ook de motor achter creativiteit ([[w:David_Hume|Hume]]: ''no reasoning can ever give us a new, original simple idea''<ref>Hume D. (1777). ''Enquiries. Oxford: Clarendon Press</ref>), waarbij je dan wel het bewuste nodig hebt om kennis te vergaren en je ontdekking aan te scherpen en aan anderen te kunnen communiceren.<ref>Ghiselin B. (1952). ''The Creative Process''. New York: New American Library.</ref> Een reden hiervoor is dat je bewust alleen je licht kunt laten schijnen op een klein oppervlakkig aspect van het geheel, terwijl het onbewuste een veel grotere en diepgaander blik heeft. <ref> Lynch, D. (2006). ''Catching the Big Fish''. New York: Penguin.</ref> Die ontdekkingen openbaren zich vooral op momenten dat het bewustzijn ruimte heeft zoals in bed, bus of bad.<ref>Janyes, J. (1976). ''The Origin of Consciousness in the Breakdown of the Bicameral Mind''. Boston: Houghton Mifflin.</ref> Je kan zeggen dat creativiteit een gevolg is van het schijnbaar toevallig ([[w:Serendipiteit|serendipiteit]]) ontstaan van iets nieuws uit een immens complex systeem. Omdat het onbewuste een veel groter en ondoorgrondelijk systeem is dan het bewuste, is de kans dat het onbewuste met iets creatiefs komt vele malen groter.
 
Het (on)bewustzijn is volgens de Amerikaanse psycholoog [[w:William_James|William James]] geen ding, maar een proces. Het gevolg van een immens complex systeem van neuronen die op een nog complexere manier op elkaar inwerken. Vanaf de jaren negentig nuanceert wetenschappelijk onderzoek het klassieke materiële beeld steeds verder.<ref>Francis, C., Koch, C. T''he problem of consciousness.'' Scientific American, september 1992, special issue. p. 111.</ref> Hoewel (on)bewustzijn een materiële basis nodig heeft om zich te manifesteren, kan men dit niet toewijzen aan specifieke neuronen of netwerken van neuronen, maar lijkt een eigenschap die ontstaat buiten de fysieke aggregatie van hersencellen. Een andere bijzonderheid is dat de [[w:Hersenschors|cerebrale cortex of hersenschors]] bewustzijn doet ontstaan, maar het [[w:Kleine_hersenen|cerebellum of de kleine hersenen]] niet.<ref>Tononi, G., & Koch, C. (2015). ''Consciousness: here, there and everywhere?.'' Philosophical transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological sciences, 370(1668), 20140167. https://doi.org/10.1098/rstb.2014.0167</ref>
 
=== Zelfregulatie ===
Volgens [[w:Confucius|Confucius]] is leren zonder te denken niets waard en denken zonder te leren gevaarlijk. Het onbewuste is als een atoombom voor het denken; het bezit een grote kracht maar is lastig te reguleren en kan zo veel schade berokkenen. Er zijn echter manieren om toegang te krijgen tot onbewuste waarnemingen. Bij overtuigingen die door ervaringen zijn ontstaan maar geen vruchten afwerpen, heb je de mogelijkheid het onbewuste programma te herprogrammeren; "Ich bin nicht das, was mir passiert ist, sondern was ich beschlossen habe." - Carl Jung. Je kunt leren hoe je onbewust kunt leren, zodat manipuleren door anderen of de samenleving kunt tegengaan of ongedaan maken.
 
Dat kan spontaan gebeuren (Déjà vu) of bijvoorbeeld doelgericht middels het opwekken van een [[Hypnotherapie|trance]]. De verwerking daarvan kan zo alsnog opnieuw weloverwogen plaatsvinden. Op deze wijze kan wat onbewust is geleerd, als voeding dienen voor bewust leren. Ook kan met door hypnose bewust suggesties in het onbewuste plaatsen. Dit laatste kan ook worden gerealiseerd door vele herhalingen van bijvoorbeeld een korte boodschap.
 
Je kan ook vooraf het onbewust leren reguleren. Je gaat bijvoorbeeld op reis naar Spanje en dat weet dat je onbewust Spaans leert. Als je met je reisgenoten afspreekt ook onderling Spaans met elkaar te spreken, dan verschuif je van onbewust leren naar onderbewust leren aangezien je weloverwogen waarneemt dat je Spaans probeert te spreken (dat gaat immers met reisgenoten niet automatisch). Je kunt het onbewuste ook voorbereiden op zijn taak door je bewust te verdiepen in zaken waar je volgens [[w:Arthur_Schopenhauer|Schopenhauer]] dan vervolgens het onbewuste ''regels laat volgen zonder ze te kennen''.<ref>Schopenhauer A. (1851). ''Essays and Aphorisms''. Londen: Penguin.</ref>
 
Naast vooraf of nadien, kun je tijdens het onbewust leren automatismen in het leren ontdekken door je denken waar te nemen (zie [[w:Mindfulness|mindfulness]]). Je probeert door interne aandacht van onbewust leren naar bewust leren op te schuiven. Het voordeel hiervan is dat je leervoorkeuren (leerstijl) bij jezelf ontdekt (jouw natuurlijke wijze van waarnemen en verwerken), waardoor je in het vervolg kunt kiezen of deze strategieën wel succesvol zijn of je beter een andere strategie kan kiezen. Deze reflectie dien je dan wel te doen vanuit het besef dat het onbewuste te complex is om geheel te doorgronden, dus dat je de uitkomsten niet met een uitroepteken maar ook weer met een vraagteken dient te benaderen.
 
Enkele technieken die kunnen helpen bij bewust onbewust te leren:
* '''[[w:Mindfulness|Mindfulness]]''': je schijnt een licht op onbewuste processen, of anders gezegd je maakt wat er onbewust gebeurt bewust. Dat gebeurt niet door het onbewuste direct te benaderen, maar hetgeen in het bewustzijn opkomt als spiegel te gebruiken voor een blik op de veroorzaker: het onbewuste. Zoals je in de [[w:Allegorie_van_de_grot|allegorie van de grot]] ([[w:Plato]]) door de schaduwen en echo's te bestuderen toch iets kunt achterhalen over hetgeen dat deze veroorzaakt, zonder je om te draaien.
* '''Zelf([[w:Hypnose|hypnose]])''': je plaats jezelf (eventueel met hulp) in een toestand tussen slaap en wakker zijn, om rechtstreeks toegang te krijgen tot het onbewuste. Je zou het in de allegorie van de grot kunnen zien als omdraaien.
* '''[[w:EMDR|EMDR]]''': bij deze therapeutische behandelmethode wordt (door bijvoorbeeld oogbewegingen of geluiden) het werkgeheugen overbelast en daarmee deels uitgeschakeld, om onverwerkte zaken in het onbewuste alsnog te verwerken.
* '''[[w:Priming_(geheugen)|Priming]]''': Priming is het door herhalen (direct of op betekenis) zonder tussenkomst van het bewust denken ([[w:Hippocampus|hippocampus]]) bepaalde zaken in het onbewuste op te slaan. Een voorbeeld is het [[w:Chant|chanten]] van [[w:Mantra|mantra's]], het [[w:Referentie-effect|referentie-effect]] (ook aanpassingsheuristiek, anchoring effect of ankerheuristiek genoemd) of het doorgeven van [[w:Subliminale_boodschap|subliminale boodschappen]].
* '''Reference creation''': Deze aanpak betekent dat de lerende wordt overstelpt met zoveel mogelijk indrukken en ervaringen gebruik makend van allerlei zintuigen die aansluiten bij de context van hetgeen geleerd wenst te worden. Dit sluit aan bij het tijdelijk gaan wonen in een ander land, zodat je niet alleen de taal hoort, maar ook het land en de cultuur ziet, proeft, voelt en ruikt en als inwoner gaat denken.
* '''[[w:Synesthesie_(zintuig)|Geconditioneerde synesthesie]]''': Je leert jezelf aan dat bij een bepaalde zintuiglijke waarneming ook een of meerdere andere zintuiglijke indrukken wordt opgeroepen.<ref>Rothen, N., Scott, R. B., Mealor, A. D., Coolbear, D. J., Burckhardt, V., & Ward, J. (2013). ''Synesthetic experiences enhance unconscious learning.'' Cognitive Neuroscience, 4(3-4), 231-238.</ref>
 
=== Zelfhypnose ===
Hoewel er soms spontaan momenten van trance kunnen optreden<ref>Bliss, E. L. (1984). ''Spontaneous self-hypnosis in multiple personality disorder.'' Psychiatric Clinics of North America, 7(1), 135-148.</ref>, is er feitelijk geen "pure" zelfhypnose mogelijk, helemaal zonder eerdere ervaringen met begeleide hypnose.<ref>Paul Sacerdote (1981) ''Teaching self-hypnosis to adults'', International Journal of Clinical and Experimental Hypnosis, 29:3, 282-299, DOI: 10.1080/00207148108409162.</ref>
 
== Welbewust ==
 
=== Vrij leren ===
Omdat het onbewuste zich afspeelt buiten het zicht, maar wel voor een groot deel je besluiten en gedragingen bepalen, ben je feitelijk voor een groot deel een slaaf van je onbewuste. Het wel bewust zijn hiervan en het schijnen van een licht op deze verduisterde processen, creëert een kleine mate van vrije wil. Niet zozeer op je denken nu (dat heeft al plaatsgevonden), maar wel op je denken later. Deze waakzaamheid maakt dat je je leven in zijn vol ornaat kan ervaren en een klein beetje kan bijsturen. Het wel bewust worden van het onbewuste gebeurt (volgens onder meer [[w:Sigmund_Freud|Freud]]) vooral op momenten dat de onbewuste processen zelf ontdekken dat er iets niet goed gaat (bijvoorbeeld bij het nemen van een verkeerde afslag terwijl je daarvoor op de automatische piloot reed).
 
Door onbewust te leren kun je vrijer worden van je [[w:Ego_(begrip)|ego]], zonder dat deze zich er wel bewust tegen kan verzetten: "If you want to outwit the devil, it is extremely important that you don't give him advanced notice." ([[w:Alan_Watts|Alan Watts]]). Immers je besluiten en gedrag is dan al gedaan, voordat het ego zich dat bewust is. Een manier om dit te bereiken is door oeverloos proberen iets te bereiken, tot je bewustzijn loslaat dat dit op wilskracht kan. Het ego kan dan niet meer tussen onbewust besluiten en doen in staan. Dit opgeven of loslaten is ook de voorwaarde geweest voor veel wetenschappelijke of creatieve inzichten om alsnog te ontstaan volgens onder andere [[w:Isaac_Newton|Newton]], [[w:Albert_Einstein|Einstein]], [[w:Salvador_Dalí|Salvadore Dali]] en vele anderen.
 
Lees meer hierover in het boek over [[Vrij leren|vrij leren]].
 
=== Doelgericht ===
''Een mens LEERT het meest door het lijden dat hij vreest.''
 
Je kunt het onbewuste een doel geven om mee aan de slag te gaan. Dat zal het onbewuste ook gaan doen als het zich realiseert dat er iets niet klopt en/of lijden voorspelt. Dit zal eerst resulteren in denkbelasting. Na enige tijd zal deze bewuste inspanning worden opgegeven en ontstaat er cognitieve ontspanning. Het lijkt dan of ineens ([[w:Eureka|eureka]]), pas als het onbewuste klaar is en het bewuste ontspannen is, er iets naar voren komt. Echter, in werkelijkheid speelt er zich een geleidelijk en enigszins doelgericht proces plaats.<ref>Bowers, K.S., Regehr, G., Balthazard, C., Parker, K. (1990). ''Intuition in the context of discovery''. Cognitive Psychology, 22, 72-110</ref>. Tussen het stellen van een vraag en het eureka moment zitten meerdere tussenoplossingen die onbewust aan de werkelijkheid worden getoetst. Het moment waarop het onbewuste komt met een creatieve oplossing komt, is lastig te reguleren (writer's block).<ref>Ghiselin, B. (1952). ''The Creative Process.'' New York: New American Libray.</ref> Ook kan het onbewuste het antwoord voor zich houden ("het ligt me op de puntje van de tong"). Toch kan men welbewust ontdekken welke persoonlijke omstandigheden (rituelen) helpen bij het doorgeven van de onbewust gevonden oplossing aan het bewustzijn.
 
Een van de omstandigheden die je kunt creëren is competitie (zie [[Leren/Speels_leren|speels leren]]). Het onbewuste brein kun je openen wanneer sterke emoties een rol spelen. Zoals hiervoor al opgemerkt, met name als er sprake is van een bedreiging. Verliezen is zo'n bedreiging. Je zou dus bewust kunnen proberen te verliezen om het onbewuste van dat verlies veel te laten leren. Zoals het schaken tegen veel te sterke tegenstanders. Dit vergroot het leereffect enorm, maar heeft een keerzijde, namelijk de motivatie om door te gaan. Met name als het geloof verdwijnt dat men uiteindelijk de sterke tegenstanders hierdoor sneller zal verslaan. Hierbij kan het bewuste door technieken als mantra's ("wat heb ik veel van dit verlies geleerd") dit geloof ondersteunen. Een gezonde balans tussen (de verwachting om uiteindelijk te) winnen en verliezen helpt de duurzaamheid van het leerproces, hoewel op de korte termijn verliezen de grootste bijdrage levert aan onbewust leren.
 
== Bronnen ==
=== Verdieping ===
De volgende open en gratis bronnen kunnen helpen bij verdere verdieping in deze materie:
{{Verdieping
}}
{{referentie|bronvermelding=
<references/>}}
 
{{Sub}}
Informatie afkomstig van https://nl.wikibooks.org Wikibooks NL.
Wikibooks NL is onderdeel van de wikimediafoundation.