Spinoza Ethica

Dit wikiboek is geen volledige tekst of vertaling van Spinoza's Ethica, zoals die op Wikisource zou passen, maar een samenvatting met uitleg.

Inleiding

Onbekende schilder: Het Haagse portret van Benedictus de Spinoza, omstreeks 1665.

Ethica, titelpagina

Manuscript van de tekst van Benedictus de Spinoza: Ethica. Biblioteca Vaticana, Vat. lat. 12838. Ethica deel 1, stelling 5 eind, stelling 6 tot en met 8. Prop. = Stelling, Dem. = Bewijs.

Benedictus de Spinoza: Ethica deel 2. Ethices Pars secunda, De Naturâ & Origine mentis, 1677. "Aard en oorsprong van de menselijke geest".

De Ethica, Ordine Geometrico Demonstrata (Ethiek, uitgelegd volgens de regels van de meetkunde) is een 17e-eeuws boek van de Nederlandse filosoof Benedictus de Spinoza (Amsterdam, 1632 – Den Haag, 1677) over God in een nieuwe betekenis, de metafysica, de psychologie en de beste levenswijze (ethiek). Het opmerkelijke van dit boek uit 1678 is de meetkundige opbouw in de vorm van grondwaarheden (axioma's), afspraken (definities), stellingen en bewijzen, die Spinoza toepaste om een zo wetenschappelijk mogelijk betoog te leveren. Er is recent kritisch onderzoek naar de geldigheid van de logica van de Ethica. Vanuit de neurobiologie is er belangstelling voor Spinoza's bespreking van emoties.

In dit wikiboek komt (hoopt de beginner van dit wikiboek, hulp is welkom) een samenvatting met alle stellingen in begrijpelijk Nederlands (er staan nu nog vele vraagtekens (?)), in eerste aanleg kortheidshalve meestal zonder de oorspronkelijke bewijzen (als iemand de bewijzen in korte vorm erbij wil zetten, graag). Wie weet is zo'n samenvatting nuttig voor geïnteresseerden in het onderwijs en daarbuiten.

De Latijnse tekst van Spinoza wordt als leidraad gebruikt met de vertaling van Nico van Suchtelen als inspiratie in een gemoderniseerde vorm, waarbij desgewenst andere vertalingen in het Engels en Nederlands geraadpleegd worden. (Eigen conclusies worden in de tekst aangegeven met commentaar:.) Hieronder een inhoudsopgave en een woordenlijst. Misschien moet een vergelijking worden gemaakt met de filosofische terminologie van Aristoteles en Descartes, die in Spinoza's tijd de toon in de filosofie aangaven en waar Spinoza op voortbouwt en zich tegen afzet (tegen Descartes in de voorwoorden van Ethica deel 3 en deel 5).

Betekenissen

Ethica wordt als een afschrikwekkend boek ervaren. In de vertaling uit het Latijn worden allerlei woorden in een andere dan de gangbare betekenis gebruikt, en de onbegrijpelijke beweringen lijken over elkaar heen te buitelen (over een ander soort God, aandoeningen (?), begeerte, hartstocht, lijding (?), de Rede, zijndes, zelfs "naturende/genatuurde natuur"! enzovoorts). Misschien kunnen we met dit wikiboek het begrip bevorderen.

Substantie

De Franse filosoof Descartes (1596 – 1650) ging uit van twee oerbeginselen van het heelal, uitgebreidheid (wat ruimte inneemt, stof of materie zouden wij zeggen) en denken, dus een dualisme. Spinoza ging daar overheen en redeneerde dat er maar één beginsel (substantie) kan zijn (monisme), dat gelijk gesteld werd aan "God" in een nieuwe betekenis (zie onder en de eerste stellingen van Ethica deel 1) en aan de "Natuur" (Deel 4 Voorwoord) (zie onder). Hij gaf deze definitie van een oerbeginsel (substantie, Deel 1 Ethica, Definitie 3 (1d3):

Met substantie bedoel ik dat, wat op zichzelf bestaat en uit zichzelf begrepen moet worden. Het vooronderstelt dus niet iets anders, waaruit het wordt afgeleid.

Attribuut

Spinoza gaf een definitie van de kenmerken (kerneigenschappen) van een substantie (Deel 1 Ethica, Definitie 4):

Met attribuut bedoel ik wat volgens het verstand het wezen van een substantie is.

Voorbeelden van attributen: uitgebreidheid (materie), denken, oneindigheid en eeuwigheid zijn attributen van de substantie (er bleek maar één substantie te kunnen zijn volgens Spinoza, die wel verschillende eigenschappen (attributen) heeft). Dus de twee substanties van Descartes (uitgebreidheid (materie) en denken), vormt Spinoza om tot twee kenmerken van de bij hem nieuwe en enige substantie: "God" = "Natuur" (Deel 4 Voorwoord, zie onder).

Modus

In de praktijk bestaat het heelal uit allerlei verschijnselen, dat zijn de modi (meervoud van modus, bestaanswijzen, vormen, toestanden van iets) die de enige substantie die er is, kan aannemen. Deel 1 Ethica, Definitie 5 (1d5):

Met bestaanswijze (modus) bedoel ik de vormen ("aandoeningen", verwarrende oude vertaling) die een substantie kan aannemen. De bestaanswijzen worden afgeleid van en begrepen uit de substantie.

"God" ≠ God en natuur ≠ "Natuur"

Andere definitie

"God" is bij Spinoza totaal anders gedefinieerd, "God" ≠ God (Deel 1 Ethica, Definitie 6 1d6), een voortdurende bron van verwarring:

Met God bedoel ik het volstrekt oneindige wezen, een substantie, die uit oneindig veel attributen bestaat, die elk weer een eeuwig en oneindig wezen uitdrukken.(Latijn:Per Deum intelligo ens absolutè infinitum, hoc est, substantiam constantem infinitis atributis, quorum unumquodque aeternam, et infinitam essentiam exprimit.)

Dit is duidelijk iets heel anders dan de God uit het dagelijks taalgebruik, waar verwezen wordt naar de christelijke, joodse of islamitische persoonlijke God, die in het geloof als bijvoorbeeld geweten, schepper, liefhebber van aanbidding en van goede koorzang enzovoorts functioneert. Dus in dit wikiboek wordt geprobeerd consequent "God" te schrijven, om Spinoza's andere "God" te onderscheiden van God (omdat er vaak verwarring optreedt nog maar eens: "God" ≠ God). De dichter Leo Vroman schreef psalmen voor "Het Systeem", waarmee hij op Spinoza's "God" lijkt te duiden. Dus we zouden ook "Systeem" als alternatief voor "God" kunnen gebruiken ("Wereldsysteem", "Heelalsysteem"?). Of nog anders "het verband van alle dingen"?

Is het niet merkwaardig dat Spinoza dit begrip "God" (Latijn:Deus schreef Spinoza, uitspraak "dee-oes") noemt? Hij had een ander, minder riskant woord kunnen kiezen, na anderhalve eeuw van bloedige godsdienstoorlogen in Europa en binnenlandse strijd in Nederland. Er waren veel doden gevallen. Anderzijds was het misschien onvermijdelijk om God (of "God") in te brengen, dat deed Descartes ook (graag bron hierover).)

"God" is dus zowel het materiaal van het heelal ("Uitgebreidheid") als het bewustzijn ("Denken") en de logica (natuurwetten) die blijkt te gelden. "God oftewel de Natuur" schreef Spinoza, dus "God" = "Natuur". "Natuur" wordt hier begrepen in de breedst mogelijke zin, dus uitdrukkelijk ook de dode materie, straling en energie van bijvoorbeeld de natuurkunde, alle levende wezens, de kosmos met alles erin, ook bewustzijn. De God van de godsdiensten is vooral bovennatuurlijk, maar de "God" van Spinoza juist niet, die is... die breed gedefinieerde "natuur" zelf.

Spinoza vond dat de "Natuur" uit twee delen bestond: een deel dat iets kan voortbrengen, en de rest die passief is en waar niets uit kan voortkomen. Natura naturans en natura naturata noemde hij die twee delen respectievelijk..

Verhouding van Spinoza tot het christelijk geloof

Voor de duidelijkheid: tot de "God" van Spinoza kun je niet bidden als tot een persoonlijke God, sterker nog: je maakt zelf deel uit van de enige substantie "God" als de modus "mens" onder de attributen Uitgebreidheid (je lichaam) en Denken (je bewustzijn). Je zit al in "God".

Overigens had Spinoza waardering voor de denkbeelden van Jezus in het Nieuwe Testament en voor het vrijzinnig christendom van zijn remonstrantse vrienden (als Jarig Jelles en Pieter Balling) van de Collegianten en moedigde hij kerkbezoek aan. Dus mogelijk waardeerde Spinoza het gebed toch als een zinvolle vorm van meditatie (graag bron hierover).

Pantheïsme en Weltgeist?

Er wordt wel eens een verband gelegd tussen Spinoza en pantheïsme. Verder spraken in de Duitse romantiek de filosoof Hegel en anderen over een Weltgeist, die de geschiedenis stuurt. Die Weltgeist is blijkbaar iets anders dan Spinoza's "God".

Voorbeelden

Een raster op oneindig papier

Wat Spinoza praktisch bedoelde wordt duidelijker door de uitleg (Latijn:Explicatio) die hij hier en daar aan de stellingen toevoegde. Ook zijn er brieven van hem overgeleverd, waarin hij uitleg gaf. De Duitse schrijver Störig geeft het volgende meetkundige voorbeeld, volgens hem ontleend aan Spinoza zelf (waar? bron?).

Stellen we ons de oneindige substantie voor als een onmetelijk groot vlak, bijvoorbeeld een stuk papier, dan zijn de modi (bestaanswijzen, vormen) de afzonderlijke dingen zoals de figuren die op het papier kunnen worden getekend. Als er een rooster van vierkanten getekend wordt, wordt elk vierkant bepaald door de omliggende vierkanten en niet door het gehele vlak, waarvan het wel afhankelijk is. Volgens Spinoza worden eindige zaken altijd door andere eindige zaken bepaald, en niet direct door de uiteindelijke oorzaak "God". De tussenschakel is de verzameling van alle vierkanten (alle modi) die de oneindige modificatie wordt genoemd, die wel direct uit "God" (het enorme vel papier in het voorbeeld) volgt.

Een voorwerp, lichaam en geest

Wat wij een voorwerp noemen, bijvoorbeeld een beker, zou Spinoza zien als een modus (bestaanswijze) van de enige substantie (oerbeginsel) onder het attribuut (eigenschap) van de Uitgebreidheid (materie), maar de gedachte aan een beker is ook een modus van die enige substantie, zij het nu onder het attribuut van het Denken. Ons bewustzijn is net zo verbonden met ons lichaam: het bewustzijn valt onder het Denken, het lichaam (ons materiaal) dat bij het bewustzijn hoort valt onder de Uitgebreidheid (materie).

De vijf delen van Spinoza's boek Ethica

1. "God"
2. Aard en oorsprong van de geest
3. Oorsprong en aard van de gevoelens
4. De menselijke slavernij of de macht van de gevoelens
5. De macht van het verstand of de menselijke vrijheid

Conclusies

Spinoza biedt veel conclusies, zoals

• Wie inziet dat alles uit de "goddelijke" natuur voortkomt en volgens eeuwige natuurwetten en regels gebeurt, zal proberen om goed te doen en blij te zijn (Latijn: bene agere et laetari). Deel 4 stelling 50.
  Spinozakenner Henri Krop sprak in 2014 "over de lessen van Spinoza" en legde uit dat Doe wel en wees blij, de latere weergave, betekent "Handel zo goed als mogelijk, doe de dingen waar je het beste in bent, dan word je ook gelukkig." Krop noemde verder als korte stellingen
• "God is hetzelfde als de natuur",,
• "Het hoogste wat de mens zou kunnen bereiken is de verstandelijke liefde tot God, in de zin van het besef dat je een klein onderdeel bent van de kosmos, en het besef dat je gelukkig wordt door die kennis."
• De mens is dan ook niet het middelpunt van het heelal, zoals bij Descartes, maar juist een klein onderdeel van die oneindige kosmos. .

Deel 1 "God"

• De "Natuur" ("God") heeft geen doel maar werkt volgens een eeuwige noodzakelijkheid. Deel 1 Aanhangsel: Vooroordeel over de noodzakelijkheid, Deel 4 Voorwoord
• ... Als er nog vooroordelen over zijn, kan iedereen die makkelijk door wat nadenken weerleggen. (Commentaar: Spinoza is een optimist.) Deel 1 Aanhangsel: Vooroordeel over de noodzakelijkheid, de laatste zin.

Deel 2 Bewustzijn

• "God" heeft een voorstelling van het menselijk bewustzijn, net als van het menselijk lichaam. Het verband tussen de voorstelling van het bewustzijn en het bewustzijn zelf, is hetzelfde als tussen het bewustzijn en het menselijk lichaam. (commentaar: Lichaam en bewustzijn (geest) horen bij elkaar, er is geen tweedeling zoals bij Descartes.) Deel 2 stelling 20 en 21.
• We zeiden al dat de geest verenigd kan worden of met het lichaam waarvan hij de idee is, of met God zonder welke hij noch kan bestaan noch kan verstaan worden.Deel 2 stelling 23. Over de onsterfelijkheid van de geest

Deel 3 Oorsprong van de gevoelens

• De mensen bespotten de emoties liever dan dat ze ze begrijpen. Deel 3 Voorwoord.
• Ik behandel menselijke daden en verlangens en de macht van de geest alsof het lijnen, vlakken en inhouden (lichamen) waren. Deel 3 Voorwoord.
• Als we ons voorstellen dat iemand zich verheugt op iets wat maar één persoon kan bezitten, zullen we proberen te verhinderen dat hij het krijgt. (!, commentaar: we gunnen het niet) Deel 3 stelling 32
• De drie voornaamste emoties zijn:
  • Begeerte (Latijn: Cupiditas, verlangen, behoefte, zelfbehoud, levensdrang) is het wezen zelf van de mens, voor zover een gevoel (Latijn: affectio) dat wezen aanzet om iets te doen.
  • Blijdschap (Latijn: Laetitia) is de overgang van een mens van een kleinere naar een grotere volmaaktheid (commentaar: dus je wordt beter).
  • Droefheid (Latijn: Tristitia) is de overgang van een mens van een grotere naar een kleinere volmaaktheid (commentaar: dus je gaat erop achteruit). Deel 3 definities van de gevoelens

Deel 4 Macht van de gevoelens

• Ik durf namelijk niet te ontkennen dat het menselijk lichaam met behoud van de bloedsomloop en de andere verschijnselen die men als wezenlijk voor een levend lichaam beschouwt, toch een volledig andere natuur kan aannemen. Deel 4 stelling 38
• Het eeuwige en oneindig zijnde dat wij "God" of natuur noemen, werkt door dezelfde (logische) noodzaak als waardoor het bestaat. Deel 4 Voorwoord (commentaar: Latijn: Deus sive Natura, uitspraak: "dée-oes sieve na-tóe-ra".)
• Wie verstandig leeft is vrijer in een gemeenschap waar hij zich aan algemene regels houdt, dan als eigen baas in de eenzaamheid. Deel 4 stelling 73.
• Liefde en edelmoedigheid, en niet wapens, veroveren de harten. Deel 4 aanhangsel hoofdstuk 11.
• Voor zover de mensen het verstand volgen, moeten ze vanzelf wel altijd bij elkaar passen/het eens worden. Deel 4 stelling 35.
• Het hoogste goed voor wie de deugd nastreeft is voor iedereen hetzelfde en daarom kan iedereen daar blij om zijn. Deel 4 stelling 36.
• Liefde en verlangen kunnen te sterk zijn. Deel 4 stelling 44.

• Wie leeft volgens het verstand probeert zoveel mogelijk de haat, woede en minachting die hij van anderen ondervindt, met liefde en edelmoedigheid te vergelden. Deel 4 stelling 46.
• Gevoelens van hoop en vrees kunnen op zichzelf beschouwd niet goed zijn. Deel 4 stelling 47.
• Wie inziet dat alles uit de "goddelijke" natuur voortkomt en volgens eeuwige natuurwetten en regels gebeurt, zal proberen om goed te doen en blij te zijn (Latijn: bene agere et laetari). Deel 4 stelling 50.
• Een vrij mens denkt nergens minder aan dan aan zijn dood. Zijn wijsheid bestaat eruit, het leven te overdenken en niet de dood. Deel 4 stelling 67.
• In dit leven is verbetering van het verstand het nuttigst en het grootste geluk van de mens. Gelukzaligheid is niets anders dan de gemoedsrust die uit de intuïtieve kennis van "God" voortkomt. Deel 4 aanhangsel hoofdstuk 4.
• Omdat alles wat de mens veroorzaakt noodzakelijk goed moet zijn, kan de mens alleen iets slechts overkomen door uitwendige oorzaken, want de mens is een deel van de hele natuur. De menselijke natuur moet gehoorzamen aan haar wetten en zich op zowat oneindig veel manieren aanpassen.Deel 4 aanhangsel hoofdstuk 6

• ... een particulier mist de draagkracht om iedereen die dat nodig heeft te helpen. Ook is een enkel mens niet in staat om met iedereen bevriend te zijn. Daarom is de armenzorg een zaak voor de gehele maatschappij en van algemeen belang. Deel 4 aanhangsel hoofdstuk 17
• Wat het huwelijk betreft: dit is zeker verstandig als het seksuele verlangen niet alleen door uiterlijk wordt opgewekt, maar ook door de behoefte om kinderen te krijgen en verstandig op te voeden. En verder als de liefde van man en vrouw niet alleen komt door het uiterlijk maar vooral door de vrijheid van de ziel. Deel 4 aanhangsel hoofdstuk 20.

Deel 5 Macht van het verstand of de menselijke vrijheid

• Naarmate de (menselijke) geest alles als noodzakelijk begrijpt, is zijn macht over emoties des te sterker en lijdt hij minder onder de emoties. Deel 5 stelling 6.
• De menselijke geest kan niet helemaal met het lichaam vernietigd worden, er blijft altijd iets eeuwigs over. (Commentaar: dus Spinoza is niet de materialist waar hij soms voor versleten werd!) Deel 5 stelling 23.
• We streven naar eerlijkheid, moed en edelmoedigheid, zelfs als we niet wisten, dat onze geest eeuwig was. (Commentaar: Spinoza gaat hier blijkbaar stiekem uit van de onsterfelijkheid van de ziel, maar die doet er hier niet toe. We moesten toch al eerlijk, dapper en aardig zijn!) Deel 5 stelling 41
• Het geluk is niet de beloning voor de deugd, maar de deugd zelf. We zijn niet blij met de deugd omdat we onze neigingen kunnen bedwingen. Het is net andersom: omdat we blij zijn met de deugd, kunnen we onze neigingen de baas. Deel 5 stelling 42.

Schema van de vijf delen

Deel 1 "God"

• Definities en axioma's (grondwaarheden)
• Wat "God" inhoudt: 1-6 Er is maar één substantie. 7-10 Oneindigheid en bestaan van de substantie. 11-15 "God" is een absoluut oneindige substantie.
• Welke dingen uit "God" volgen en door "God" worden voortgebracht: 16-20 Hoe "God" werkt. 21-23 Eeuwige en oneindige dingen. 24-29 Scheppende en geschapen natuur. 30-36 Verstand, wil, kracht.
• Aanhangsel: Vooroordeel over de noodzakelijkheid enzovoorts.

Deel 2 De menselijke geest

• Definities en axioma's
• Geest en lichaam: 1-9 Denken, uitgebreidheid, voorstelling. 10-13 De geest is de voorstelling die bij het lichaam hoort. Uitweiding: vooronderstellingen over de aard van voorwerpen en het menselijk lichaam
• Kennis: 14-23 Waarneming en verbeelding. 24-31 Onvolkomen voorstellingen. 32-39 Onjuistheid en waarheid. 40-43 Drie soorten van kennis. 44-47 Afdoende kennis.
• Wil en verstand: 48-49 komen op hetzelfde neer.

Deel 3 De gevoelens

• Definities en postulaten (vereisten)
• Inleiding: 1-3 Handelingen en gevoelens. 4-8 Overlevingsdrang.
• Aandoeningen: 9-11 Primaire gevoelens. 12-57 Secondaire gevoelens. 58-59 Gevoelens die handelingen zijn.
• Samenvatting. Definities van 48 gevoelens.

Deel 4 De kracht van de gevoelens

• [[Spinoza Ethica/Deel_5#Voorwoord|

<Spinoza Ethica - Deel 1 "God" - Deel 2 De menselijke geest - Deel 3 De gevoelens - Deel 4 De menselijke slavernij of de macht van de gevoelens - Deel 5 De macht van het verstand of de menselijke vrijheid>

Bronnen, noten en/of referenties

Wikipedia heeft een encyclopedisch artikel over Ethica (Spinoza)

Wikiquote

Wikiquote heeft een collectie citaten gerelateerd aan Spinoza.