Inleiding tot de westerse wijsbegeerte/Oudheid

Presocratici

Situering

Hoewel we zo’n 2 500 jaar teruggaan in de tijd naar de oude Griekse wereld (meer bepaald de Archaïsche periode), is het belangrijk om te onthouden dat wij met de Grieken door traditie verbonden zijn. De grondleggers van hun filosofie gelden ook als de grondleggers van onze filosofie.

Als we nog iets verder teruggaan, dan mogen we eigenlijk concluderen dat als deze volkeren (bijvoorbeel de Egyptische, Assyrische, Babylonische en Kretenzische) al een filosofie ontwikkeld hadden, dat er vrijwel niks over geweten is. Daarom ook dat we de filosofie laten aanvangen in het oude Griekenland: het is de eerste periode waarvan we iets weten over hun filosofie en waarvan hun invloed tot op de dag van vandaag erg belangrijk blijft.

Het zou hier te ver gaan om de hele geschiedenis van de oudheid te bespreken, maar het is wel belangrijk om de situatie rond het begin van de zgn. presocratische periode te kaderen (6de eeuw v. Chr.). Er waren in deze tijdsperiode in het oude Griekenland een aantal elementen aanwezig die cruciaal waren voor het begin van de Westerse filosofie:

• er was veel welvaart en hierdoor een fundament voor een hele beschaving;
• er was veel contact met andere beschavingen; hierdoor kwam men in contact met andere godsdiensten, andere opvattingen,… Dit kon aanzetten tot het nadenken over de ‚eigen waarheden’;

Dit leidt tot de losmaking van de traditionele godsdiensten rond het begin van de 6de eeuw v. Chr. en het op zoek gaan naar de werkelijke aard van de natuur (wat het onderscheid maakt tussen mythen en filosofie!), meer bepaalde de zogenaamde oerstoffen. Daarom ook worden de eerste filosofen natuurfilosofen genoemd.

Definiëring van het begrip ‚presocratici’ (of voorsocratici)

De presocratici zijn, zoals de naam zelf al zegt, de filosofen binnen de Griekse wijsgerige traditie die vooraf gingen aan Socrates. Dit is echter geen zuiver chronologische indeling, maar ook een indeling qua thematiek en denkwijzen (er zijn enkele tijdgenoten van Socrates die om deze reden bij de presocratici gerekend worden). De presocratici hebben een aantal kernmerken:

• zij gingen op zoek naar het wezen van de natuur; daarom worden zij ook de natuurfilosofen genoemd;
• er is van hun werk niet zoveel bewaard gebleven. Van rechtstreekse bronnen zijn er enkel een aantal fragmenten bewaard, maar we bezitten veel indirecte bronnen: latere auteurs die de mening van hun voorgangers vermelden. Bij deze indirecte bronnen bestaat natuurlijk het gevaar dat deze de presocratische auteurs zijn geïnterpreteerd i.p.v. letterlijk overgenomen.
• er was lange tijd een desinteresse voor deze presocratici. Het is pas rond het einde van de 19de eeuw/begin 20ste eeuw dat er weer aandacht kwam voor hen.

De term ‚presocratici’ is in omloop geraakt nadat Hermann Diels het voor het eerst gebruikte in zijn werk „Die Fragmente der Vorsokratiker” (De Fragmenten van de Presocratici) en sindsdien is het standaardterminologie geworden. Toch moet men - zoals reeds gezegd - oppassen voor het bekijken van deze term als een zuiver chronologische indeling. Het is zeker ook een thematische indeling, want er zijn heel wat filosofen in het werk van Diels die na Socrates stierven. Het ging hem vooral om de breuk die Socrates betekende met zijn voorgangers, waarover we het later in dit boek uitgebreider zullen hebben.

Belangrijk hier is om in te zien dat deze presocratische filosofen voor het eerst op zoek gingen naar de werkelijke aard van de natuur en de kosmos. Deze vraag houdt filosofen en wetenschappers vandaag nog bezig. De manier waarop men de vraag tracht te beantwoorden verschilt vandaag wezenlijk van die in de tijd van de presocratici, maar het toont wel aan dat veel vragen tijdloos zijn.

Milesische natuurfilosofen

Thales van Milete

Thales is de eerste van de zogenaamde milesische natuurfilosofen. Milete was de zuidelijkste van twaalf Ionische stadstaten. Ze was wellicht de rijkste stad van de Griekse wereld, een belangrijke handelshaven en een plaats waar verschillende rassen en godsdiensten ‚samenkwamen’. Ze wordt gezien als de geboorteplaats van de Griekse wijsbegeerte.

Thales is de eerste van de groep filosofen die hier gevestigd was. Hij wordt gezien als een veelzijdig man: hij was een koopman die veel gereisd had, hij was een astronoom (die kennis had hij waarschijnlijk in het oosten vergaard) en hij was ook nog eens een staatsman. Hij is beroemd door zijn voorspelling van de zonsverduistering van 585 v.Chr. en hij beschreef een aantal wiskundige stellingen (waaronder de naar hem genoemde Stelling van Thales).

Hij behoorde tot de zogenaamde Zeven Wijzen. Een aantal voorbeelden van uitspraken die aan hem worden toeschreven zijn:

• Hoe leeft men volkomen deugdzaam? Door nooit te doen wat wij in anderen veroordelen;
• Wat is God? Dat wat geen begin en geen einde heeft;
• Wat is het moeilijkste van alles? Zichzelf kennen.

Dit zijn een paar ‚diepzinnige uitspraken’ die zo van de kalender van Bond Zonder Naam zouden kunnen komen, maar die niet onderbouwd worden met argumenten en weinig zeggen over de filosofische conclusies die hij daaruit kon trekken.

Thales zou gezegd hebben dat water de oerstof (Grieks: archê, wat vertaald kan worden als 'begin' of 'oorsprong') van alles is. Het is een onderwerp van discussie of deze uitspraak aan hem toe te schrijven valt of aan Anaximander, maar op zich is dit niet zo belangrijk. Hoe dan ook is de keuze voor water niet zo verrassend. Volgende zaken hebben mogelijk een rol gespeeld:

• de Mesopotamische mythologie (aarde ontstond uit oerwateren) en de Griekse mythologie (de god Oceanos zou de oorsprong van alles zijn);
• de vaststelling dat water verschillende gedaantes (nu aggregatietoestanden genoemd) kan aannemen (vast, vloeibaar en gasvormig);
• het feit dat alle organische wezens water nodig hebben om te overleven;
• het belang van water specifiek voor de mens: nederzettingen waren vaak te vinden in de buurt van water etc.

Het is misschien belangrijk om hier al de focus te leggen op het fundamentele onderscheid tussen Zijn en Worden dat men vaak maakt in de westerse wijsbegeerte.

• Worden is het proces van ontstaan en vergaan;
• Zijn is datgene wat blijft.

Je kan het 'worden' en het 'zijn' best zien als categorieën waarin we bepaalde fenomenen van de werkelijkheid kunnen onderbrengen. Het 'zijn' is natuurlijk fundamenteler en is daarom een onderwerp dat verschillende filosofen na Thales bijzonder interessant zullen vinden, maar ook met het 'worden' zal men zich bezighouden; men zal zich bovendien de vraag stellen of alles niet fundamenteel 'zijn' of fundamenteel 'worden' is.

Het is nog maar de vraag of je dat 'zijn' ook effectief kunt kennen, maar voor Thales is het antwoord alvast ja; het is 'water'. Voor Thales vallen levende wezens bijvoorbeeld onder de categorie 'worden' - ze ontstaan en ze vergaan', terwijl 'water' het enige is wat onder 'zijn' valt. Dit is eigenlijk niet zo'n gek idee; het water (zijn) dat wij vandaag consumeren heeft ooit in de blazen van de dinosauriërs (worden) gezeten; dit water (zijn) bestaat nog steeds, terwijl de organismen (worden) reeds lang vergaan zijn.

Anaximander

Anaximander was stad- en tijdgenoot van Thales. Zijn bekendste geschrift, waarvan niks bewaard gebleven is, droeg de titel „Over de natuur”. Het oerbeginsel en tevens de oorzaak van alle Zijn is voor hem to apeiron, wat in de Griekse filosofie het grenzeloze, het onbepaalde, het oneindige, het onbeperkte betekent. Het is vaag en abstract gedefinieerd - zo vaag en abstract zelfs dat men zich kan afvragen hoe het nog kan dienen als verklaring voor de realiteit, maar het wordt beschreven als een "in zichzelf onbepaald en onbegrensd iets", dat wat zelf niet onderhevig is aan veranderingen en waaruit alle veranderingen voortkomen. De werking van alle dingen gehoorzaamde volgens hem aan een wet van evenwicht of "gerechtigheid", vergelijkbaar met het karmische principe in het Indiase denken.

Over de aarde stelde hij dat ze eerst vloeibaar was, dan naar vaste toestand is geëvolueerd en dat ook de levende wezens eerst in het water leefden en pas nadien op het land. Wat we hier zien, is een vorm van evolutionair denken dat meer dan 2 000 jaar later door Darwin in een wetenschappelijke theorie gegoten zou worden.

Anaximenes

Volgens Anaximenes is lucht dan weer de oerstof van alles. Met "lucht" leek hij echter meer dan fysieke lucht te hebben bedoeld: hij zag het eerder als een goddelijk principe dat alles bij elkaar hield. Lucht is voor hem het element tussen de twee extremen aarde en vuur. Verandering treedt dan op door een vorm van verdichtings- en verdunningprocessen (met andere woorden door een verschil in concentratie). Alle andere stoffen kunnen in die zin dus worden herleid tot lucht; zo was het vuur bijvoorbeeld 'verdunde lucht' en de aarde en steen 'verdichte lucht'. Deze verdunnings- en verdichtingsprocessen zijn dan ook de basis van alle verandering.

Hij geloofde dat de aarde plat was ("De vorm van de aarde is als een tafel" ) en dat de wereld vergankelijk was, maar dat "in elke cyclus oneindige werelden bestaan in het oneindige."

Samenvatting

Rond de 6de eeuw v.Chr. waren er in Milete alle ingrediënten aanwezig voor het begin van een filosofische traditie en men maakte zich los van het zuiver mythologisch denken. Men ging op zoek naar de oerstof: voor Thales was dit water (al wordt deze uitspraak door sommigen aan Anaximander toegeschreven), voor Anaximander het apeiron en voor Anaximenes lucht. De zoektocht naar de werkelijke aard van de materie en de wereld was ingezet.

Pythagoras en de pythagoreeërs

Pythagoras was een Grieks wiskundige, astronoom en filosoof die omstreeks 580 v. Chr. op het eiland Samos geboren werd. Hij heeft veel reizen gemaakt die hem naar verluidt tot in Egypte en het oosten hebben gebracht. Hij was ook de stichter van een religieuze orde (sekte) in Croton (het huidige Crotone) in Zuid-Italië. We kennen hem ook van zijn werk over muziek en toonladders, iets wat nauw samenhangt met zijn wiskundige wereldvisie (zie hieronder).

We kennen Pythagoras allemaal van de beroemde Stelling van Pythagoras, die overigens al veel langer bekend was in o.m. Babylonië. Voor Pythagoras was de wiskunde geen afgesloten, begrensde wetenschap, maar wel het hele fundament van zijn wereldbeeld en zijn filosofie. Voor hem waren de gehele getallen de werkelijke bouwstenen van de wereld. Dit is een belangrijk verschil met de Milesische natuurfilosofen: zij zochten een stoffelijk oerbeginsel, terwijl Pythagoras op zoek ging naar een oerwet, meer bepaald getalmatige verhoudingen. In de moderne wetenschap zien we deze gedachte opduiken in bijvoorbeeld het periodiek systeem. Het belang van deze wiskundige filosofie kan voor Pythagoras en de pythagoreeërs niet genoeg benadrukt worden. Toen zij de irrationale getallen ontdekten, moest dit strikt geheim gehouden worden (want hun wereldbeeld bestond enkel uit gehele getallen!). Volgens de overlevering zou iemand die toch met dit 'geheim' naar buiten gekomen was vermoord geweest zijn.

De Eleaten

Xenophanes

Xenophanes was een reiziger, dichter en zanger die zich uiteindelijk vestigde in Elea en daar de Eleatische filosofische school stichtte.

Xenophanes is misschien wel wat ondergewaardeerd; de meeste aandacht gaat naar zijn leerling Parmenides, terwijl hijzelf toch ook wel een aantal revolutionaire ideeën had. Hij had kritiek op de antropomorfe eigenschappen die de mens toeschreef aan de Goden; een kritiek die Feuerbach (vanuit cultuurantropologisch perspectief) ook zal gebruiken. Voor Xenophanes was de hoogste God hij die samenviel met de hele wereld, waardoor we hem misschien wel de eerste pantheïst mogen noemen, een visie die Spinoza later zal uitwerken.

Parmenides

Parmenides is een leerling van Xenophanes en bevindt zich dus in dezelfde school; de Eleatische school. Parmenides staat bekend als de belangrijkste denker van deze school, ten dele omdat hij een aantal van de gedachten van Xenophanes (vnl. over een onveranderlijk Zijn) in een coherent en systematisch geheel heeft gegoten. Het is niet altijd duidelijk welke de gedachten zijn van Xenophanes en welke de gedachten zijn van Parmenides.

De leer van Parmenides is die van het Onveranderlijke. Hij stelt het Onveranderlijke - dat het ware weten inhoudt, dat men kan kennen door zuiver redelijke kennis - tegenover het Veranderlijke, het schijnbare, het bedrieglijke, datgene wat niet echt is, maar waar onze zintuigen ons doen in geloven. Parmenides leert ons dat alleen het Zijn bestaat; het niet-Zijnde bestaat niet en kan ook niet gedacht worden. Zijn slaat op alles wat de ruimte vult; lege ruimte is dus een niet-Zijnde en wordt ontkend. Beweging vereist volgens Parmenides een lege ruimte - aangezien het altijd moet kunnen bewegen naar waar voordien niks was, maar aangezien lege ruimte niet kan bestaan, kan beweging ook niet bestaan. Parmenides trekt hieruit de conclusie dat er in werkelijkheid geen beweging mogelijk is en dat als wij toch beweging waarnemen, wij bedrogen worden door onze zintuigen. Er is enkel een onveranderlijk, blijvend Zijn. Parmenides is dus de man van het Onveranderlijke; men zal hiertegenover Heraclitus plaatsen die het de leer van het Veranderlijke zal vertegenwoordigen - al is het bij hem complexer dan bij Parmenides.

Wat we hier zien, is de tegenstelling tussen:

• de zintuigelijk waargenomen wereld; de schijnwereld; de wereld van de gewone stervelingen;
• de beredeneerde wereld; de werkelijkheid; de wereld van de filosofen.

Dit is een belangrijke tegenstelling die nog erg vaak zal terugkomen in de traditie van de westerse wijsbegeerte.

Zeno

Zeno is op zijn beurt een leerling van Parmenides en zal vooral proberen om de leer van zijn leermeester tegen kritiek te beschermen. Dit doet hij vooral door een aantal paradoxen

Plato

(Zie wikiboek over Plato}}

De Ideale Staat

Plato's Politeia is wellicht zijn bekendste werk en een goede introductie tot de filosofie van Plato. Bovendien is het één van de meest fundamentele werken van de politieke filosofie. Het is dus zeker de moeite waard dit werk in detail te bekijken. De Politeia bestaat uit 10 boeken