Nederlandse literatuur in de middeleeuwen/De Beatrijslegende

Beatrijs, een berijmd Mariamirakel, is een gedicht geschreven in het laatste kwartaal van de 14e eeuw (ca. 1374). De auteur was mogelijk Diederic van Assenede.

Verluchte initiaal aan het begin van de Beatrijs-legende. Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 76 E 5

Dit Nederlandstalige gedicht is gebaseerd op een legende die in het Latijn opgeschreven was: Dialogus Miraculorum 1219/23) en Libri Octo Miraculorum (1225 - 1227), geschreven door Caesarius von Heisterbach. Het verhaal had hij waarschijnlijk tijdens zijn reizen in Nederland opgevangen zodat het van Nederlandse oorsprong zou zijn. De Beatrijslegende werd ook vertaald in het Duits, Frans, Spaans, Oudnoors en Arabisch.

De legende

Beatrijs vertelt de legende van een non die haar klooster verlaat omwille van haar liefde voor een man, zeven jaar bij hem inwoont en twee kinderen krijgt. Wanneer zijn geld opraakt verlaat hij haar echter en Beatrijs is verplicht om nog eens zeven jaar als prostituee te werken om voor haar kinderen te zorgen. Op een dag is ze in de buurt van haar oude klooster en ze vraagt discreet wat er geworden is van de non Beatrijs. Zo komt ze te weten dat de mensen denken dat zij nog steeds in het klooster verblijft. Op een nacht dringt een stem er bij haar op aan om terug te keren naar het klooster. Bij haar terugkeer ontdekt ze dat Maria (de moeder van Jezus) haar plaats de hele tijd heeft ingenomen zodat niemand iets te weten is gekomen over haar afwezigheid.

Hertaling

André G. Vanstraelen publiceerde in 1968 een mooie hertaling in modern Nederlands die nu te lezen is op de 'Digitale Bibiliotheek voor Nederlandse Letteren (DBNL). Inmiddels is deze uitgave al aan de derde druk (1968, 1983, 1999).

Zo begint het gedicht in het Middelnederlands

Van dichten comt mi cleine bate.

Die liede raden mi dat ict late

Ende minen sin niet en vertare.

Maer om die doghet van hare

Die moeder ende maghet es bleven,

Hebbic een scone mieracle op heven,

Hier volgt Vanstraelens hertaling van dit fragment

Van dichten heb ik weinig baat;

men raadt mij aan dat ik het laat,

niet nutteloos mijn geest bezwaar...

Maar om de deugdzaamheid van haar

die Moeder is en Maagd gebleven,

heb 'k dit mirakel opgeschreven

De volledige hertaling vindt u hier op DBNL.

Enkele andere vertalingen en bewerkingen

Afrikaans

• P.C. Schoonees, Beatrys, 'n middeleeuse juweel (1939, prozavertaling).

Duits

• Wilhelm Berg (ps. Lina Schneider), Beatrijs. Eine Legende aus dem 14. Jahrhundert. Hochdeutsche metrische Übersetzung (Haag, 1870)
• A.W. Sanders van Loo, Beilage zu Beatrijs, illustriert von Ch. Doudelet. Deutsche Uebersetzung des niederlaendischen Textes (Antwerpen, 1901, versvertaling, anonieme heruitgave in 1938)
• Friedrich Markus Hübner, Beatrix. Eine Brabantische Legende (Leipzig, 1919, versvertaling)

Engels

• Harold de Wolf Fuller, Beatrice: A legend of our lady (1909, versvertaling)
• Pieter Geyl, The tale of Beatrice (1927, versvertaling, heruitgave in 1938)

Frans

• Lucien De Busscher, Béatrix: légende du XIIIe siècle. Traduit pour la première fois du flamand en français (1897, prozavertaling).
• Maurice Maeterlinck, Soeur Béatrice. Miracle en trois actes (1901)
• Herman Teirlinck, Béatrix: Opéra en 3 tableaux après le drame "Ik dien" de Herman Teirlinck (Franse vertaling door Teirlinck van zijn eigen libretto van de opera van Ignace Lilien)

Fries

• Klaas Bruinsma, Béatrys (1993, versvertaling

Italiaans

• Luisa Ferrini, Beatrijs. La leggenda della sacrestana (Pisa, 2004)

Nederlands

• J.A. Alberdingk Thijm, Beatrijs in: J.A. Alberdingk Thijm, Legenden en fantaiziën (Amsterdam, 1847)
• P.C. Boutens, Beatrijs', in De XXe eeuw (1907).
• Jozef de Cock, Van een non die Beatrijs heette in: Bloemenhoedjes (Brugge, 1911)
• A. van Wilderode, De Beatrijslegende (2 mei 1960, tv-bewerking)
• Willem Wilmink (vertaler) & Theo Meder (ed.), Beatrijs. Een middeleeuws Maria-mirakel (Amsterdam, 1995, versvertaling)
• Ed Franck, Beatrijs (Averbode, 1997, prozabewerking voor de jeugd, als Vlaams filmpje uitgegeven)
• André G. Vanstraelen, Beatrijs, mijn moeder. Naar een middeleeuws verhaal (Dilbeek: eigen beheer, oktober 2011)