Toki Pona/Les 5

Les 5: Voorzetsels 1: tawa, lon en kepeken

Besproken vocabulaire in deze les:

• kama - komen, gebeuren, veroozaken
• kepeken - gebruiken; met, gebruikend
• kiwen - steen, rots; keihard
• kon - lucht, atmosfeer, geest, wind
• lon - in/bij/op bevinden, bestaan, in, bij, op
• pana - geven, sturen, vrijlaten
• poki - doos, kop, glas, beker
• toki - taal; spreken, praten
• tawa - gaan naar, verplaatsen, naar, voor

lon

lon kan net als tawa en kepeken zowel gebruikt worden als werkwoord en voorzetsel. Bekijk de volgende voorbeelden:

• mi lon tomo. - ik ben in het huis
• mi moku lon tomo. - ik eet in het huis

In het eerste voorbeeld wordt lon gebruikt als werkwoord van de zin, in de tweede zin wordt het gebruikt als voorzetsel. Enkele andere voorbeelden:

• suno li lon sewi. - de zon is in de lucht
• mi telo e mi lon tomo telo. - ik was/baad mijzelf in in de badkamer
• kili li lon poki. - het fruit is in het mandje

lon gebruiken met wile

Aangezien lon zowel gebruikt kan worden als voorzetsel en werkwoord, kan het gebruik met wile verwarrend werken. Bijvoorbeeld:

• mi wile lon tomo. - ik wil thuis zijn OF ik wil in een huis

De zin kan dus twee betekenissen hebben. De eerste zin zegt dat de spreker in zijn eigen huis wil zijn, de tweede zin zeg dat de gebruiker iets in een huis wil doen. Het beste is dus de zin verder te specificeren om verwarring te voorkomen:

• mi wile e ni: mi lon tomo. - ik wil dit: ik ben thuis

Men gebruikt in Toki Pona het e ni-trucje verscheidene keren. Later in de cursus zal het belang verder uitgediept worden.

lon gebruiken als werkwoord

De volgende toepassing van het woord lon wordt zelden gebruikt, en is in principe een niet zo belangrijk gedeelte van de taal. Eventueel kan het volgende stuk worden overgeslagen op dit moment en later teruggelezen worden.

Allereerst dienen voor de voorbeelden twee nieuwe woorden geïntroduceerd te worden: lape (slapen) en pini (stop, einde). Deze woorden zullen in een latere les verder behandeld worden, dus ze nu goed onthouden is niet erg belangrijk. Voor de volgende voorbeelden zijn ze echter wel belangrijk. Bijvoorbeeld:

• mi pini e lape sina. - ik maakte jou wakker / ik eindigde jouw slaap

In principe is dit genoeg, maar je kan ook gebruik maken van lon:

• mi lon e sina. - ik bracht jou naar de realiteit

kepeken

Dit woord is behoorlijk makkelijk in gebruik. Feitelijk is het zelfs makkelijker dan lon aangezien je e erachter gebruikt, net als je met andere werkwoorden zou doen.

• mi kepeken e ilo. - ik gebruik het gereedschap
• sina wile kepeken e ilo. - jij moet het gereedschap gebruiken
• mi kepeken e poki ni. - ik gebruik dat kopje

kepeken kan echter ook gebruikt worden als voorzetsel:

• mi moku kepeken ilo moku. - ik eet met een lepel/vork
• mi lukin kepeken ilo suno. - ik kijk gebruikmakend van een zaklamp (ilo suno = lichtgereedschap, dus een zaklamp)

tawa

tawa gebruiken als werkwoord

lon en tawa lijken erg op elkaar. Net als lon komt achter tawa geen e.

• mi tawa tomo mi. - ik ga naar mijn huis
• ona mute li tawa utala. - zij gaan naar de oorlog
• sina wile tawa telo suli. - jij wilt naar de zee gaan
• ona li tawa sewi kiwen. - zij gaat op de rots

De reden dat lon en tawa geen e erachter hebben is omdat er geen lijdend voorwerp is. Bijvoorbeeld in de zin "Ik ga naar mijn huis", gaat de spreker simpelweg naar huis. Hij doet niks in zijn huis, hij gaat er simpelweg naartoe. Als hij wel iets in of met het huis zou doen, dan zou e achter het werkwoord komen, anders niet.

tawa gebruiken als "naar"

Zoals eerder gezegd wordt tawa vaak gebruikt als voorzetsel.

• ona li lawa e jan tawa ma pona. - hij leidt de mensen naar het goede land
• ona li kama tawa ma mi. - hij komt naar mijn land

Om in Toki Pona te zeggen dat je ergens van houdt is er een bepaald patroon dat gebruik maakt van tawa, welke dan gebruikt wordt als voorzetsel:

• ni li pona tawa mi. - dat is goed voor mij (Met andere woorden: Ik hou daarvan)

Om te zeggen dat je ergens niet van houdt, vervang je pona door ike:

• ni li ike tawa mi. - dat is niet goed voor mij / ik hou daar niet van

Enkele andere voorbeelden:

• kili li pona tawa mi. - ik hou van fruit
• toki li pona tawa mi. - ik hou van praten OF ik hou van talen
• tomo li ike tawa mi. - ik hou niet van gebouwen
• telo suli li ike tawa mi. - ik hou niet van de zee

Denk eraan dat e alleen na het werkwoord van de zin komt. Toki Pona maakt ook geen onderscheid tussen hoofdzinnen en bijzinnen. Een zin als "Ik hou van het bekijken van het landschap" is niet mogelijk, aangezien het eruit zou gaan zien als: lukin e ma li pona tawa mi. Het beste is om dit in twee aparte zinnen te zetten:

• mi lukin e ma. ni li pona tawa mi. - Ik bekijk het landschap. Dat is goed voor bij / daar hou ik van

Natuurlijk is ook een techniek te gebruiken die we in de vorige les hebben behandeld:

• ma li pona lukin. - het landschap is mooi om naar te kijken

tawa gebruiken als voor

Dus: tawa betekent gaan naar of naar. Maar: het kan ook voor betekenen:

• mi pona e tomo tawa jan pakala. - Ik maakte het huis voor de gehandicapte man.

Helaas zitten er wat valkuilen bij het gebruik van tawa. Verderop staat de reden.

tawa gebruiken als bijvoeglijk naamwoord

Je weet wat sommige woord in het Toki Pona gebruikt kunnen worden als zelfstandig naamwoord, werkwoord of als bijvoeglijk naamwoord, afhankelijk van de context. Dat is ook het geval bij tawa.

• tomo tawa - auto (letterlijk: bewegende constructie)
• tomo tawa telo - boot, schip
• tomo tawa kon - vliegtuig, helicopter

Het probleem met tawa

Kijk nu eens goed naar de volgende zin. Bedenk welke verschillende betekenissen deze zin kan hebben.

• mi pana e tomo tawa sina.

Als tawa nu een bijvoeglijk naamwoord is, dan betekent de zin Ik gaf je jouw auto. Maar gebruikt als voorzetsel wordt de zin: Ik gaf het huis aan jou.. En hoe weet je nu het verschil, zul je je afvragen? Dat weet je niet! Dat is één van de problemen die inherent zijn aan Toki Pona en die ook niet te vermijden is.

tawa als "activiteitswerkwoord"

Nog één ding over tawa. Hierboven schreven we dat tawa niet wordt gevolgd door een e omdat er niets gebeurt met een lijdend voorwerp. Dat lopt wel, maar tawa kan zeker wel een voorwerp hebben:

• mi tawa e kiwen. - Ik verplaats de rots. (Ik ben de rots aan het verplaatsen.)
• ona li tawa e len mi. - Ze verplaatste mijn kleren.

tawa kan gebruikt worden als werkwoord in deze situaties omdat er een lijdend voorwerp is. Iets of iemand heeft wat gedaan met iets anders. In de eerdere voorbeelden wat dat niet het geval.

kama

Het woord is al eerder langsgekomen. Het wordt vaak gebruikt, dus we zullen het hier nog even goed bekijken.
Op de eerste plaats wordt het samen met tawa gebruikt:

• ona li kama tawa tomo mi. - Hij kwam naar mijn huis.

Het kan ook worden gebruikt als werkwoord. Dan betekent het veroorzaken of teweegbrengen:

• mi kama e pakala. - Ik veroorzaakte een ongeluk.
• sina kama e ni: mi wile moku. - Jij veroorzaakte dit: ik wil eten. Jij maakte me hongerig.

Let op: Je kunt niet zeggen sina kama e mi wile moku. In Toki Pona kun je geen zinnen en zinsdelen aan elkaar plakken. Als je twijfelt, maak je er gewoon twee zinnen van.
Je kunt kama ook met hele werkwoorden gebruiken, zoals vaak gebeurt met jo. Als je kama jo zegt dat betekent dat krijgen:

• mi kama jo e telo. - Ik kreeg het water.