Toki Pona/Les 16

Les 16: la

Besproken vocabulaire in deze les:

• la - scheidt het bijwoord van de rest van de zin.
• mun - maan
• open - openen, beginnen, aanzetten
• pini - eind; eindigen, stoppen, uitzetten
• tenpo - tijd

Zorg dat je kama en ni goed kent, want ze zullen vaak gebruikt worden in zinnen met la.

la

Voor de meeste mensen is het juiste gebruik van la het moeilijkste element van de taal. Maar gelukkig is dit het laatste concept wat je moet leren tijdens deze cursus!
la wordt op drie manieren gebruikt. We gaan ze alledrie één voor één behandelen. Komt 'ie!

la voorafgegaan door ken

Laten weer eerst een kijken naar een gewone zin, en dan naar de zelfde zin met la er aan toegevoegd:

• ilo li pakala. - Het gereedschap is stuk.
• ken la ilo li pakala. - Misschien is het gereedschap stuk.

Je ziet dus dat het la-zinnetje aan het begin van de zin komt. Het woord of zinnetje dat de rest van de zin beïnvloedt komt eerst, dan la, en dan de hoofdzin.
Het zou gemakkelijk zijn om je uit te leggen waarom ken la samen misschien betekent. Maar helaas: er is geen goede uitleg te geven. Dit is één van die dingen die je maar gewoon moet accepteren en goed proberen te gebruiken. Hier nog wat voorbeelden:

• ken la jan Lisa li jo e ona. - Misschien heeft Lisa het.
• ken la ona li lape. - Misschien slaapt hij.
• ken la mi ken tawa ma Elopa. - Misschien kan ik naar Europa gaan.

Tijd en la

Voordat je kunt leren hoe je tenpo met la kunt gebruiken, moet je eerst iets leren over tenpo'. Gelukkig is tenpo heel eenvoudig. Het werkt net als veel andere woorden. Eerst een paar tijdseenheden en zinnetjes:

• tenpo suno - "zon tijd"; dag
• tenpo pimeja - "donkere tijd"; nacht
• tenpo ni - "deze tijd"; de huidige tijd, het heden
• tenpo suno ni - "deze zon tijd"; vandaag
• tenpo pimeja ni - "deze donkere tijd"; vannacht
• tenpo kama - "komende tijd"; de toekomst
• tenpo kama lili - "kleine komende tijd"; binnenkort
• tenpo pini - "verleden tijd"; de verleden tijd, dus
• tenpo suno pini - "verleden zon tijd"; gisteren
• tenpo pimeja pini - "verleden donkere tijd"; gisterennacht
• tenpo suno kama - "komende zon tijd"; morgen
• tenpo mute - "veel tijd"; veeltijds, vaak
• tenpo lili - "kleine tijd"; een kort moment, een korte periode
• tenpo esun - "markt tijd"; week
• tenpo mun - "maan tijd"; maand
• tenpo sike - "ronde tijd"; jaar

Nu kun je deze zinnetjes voor la plakken om te vertellen wanneer iets is gebeurd:

• tenpo pini la mi weka. - In het verleden was ik weg.
• tenpo ni la mi lon. - Nu ben ik hier.
• tenpo kama la mi lape. - In de toekomst zal ik slapen.
• tenpo pimeja pini la mi kama nasa. - Gisterenavond werd ik dronken.

We gebruiken ook een zin met tenpo la om over leeftijd te spreken. Let goed op, want we spreken over leeftijden op een aparte manier. Op deze wijze vraag je Hoe oud ben je?:

• tenpo pi mute seme la sina sike e suno? - Hoevaak (Hoeveel tijden) (la) heb je de zon gerond? Tegenwoordig zouden we zeggen: rond de zon gedraaid, maar dit kwam met de vertaling beter uit.

Ja, dat klinkt inderdaad vreemd. Maar in essnetie is dat precies wat je doet als je je verjaardag viert. Die komen eenmaal per jaar en dan heb je eenmaal rond de zon gedraaid. Zo zijn we aan deze zin gekomen.
En als je antwoord op deze vraag wilt geven, dan vervang je pi mute seme door je leeftijd:

• tenpo tu tu la mi sike e suno. - Vier maar (la) heb ik de zon gerond.

Als en la

Kijk eens naar dit voorbeeld:

• mama mi li moli la mi pilin ike. - Mij ouders sterven, ik voel me slecht.

In gewoon Nederlands zou je zeggen: Als mijn ouders zouden sterven, zou ik me verdrietig voelen. Alle zinnen met la volgen de zelfde volgorde als deze zin. De volgende simpele formule zou een ezelsbruggetje kunnen zijn:

• 1 la 2. - Als 1 gebeurt, dan gebeurt 2 ook.

Ben je niet zo goed in formules, dan hebben we hier nog wat meer uitleg voor je. Als je in het Nederlands zou zeggen: Als ik leer, dan ben ik slim, dan wordt dat ik Toki Pona:

• Ik leer (la) ik ben slim.

Het woord als (of soms wanneer, hangt van de zin af) verdwijnt. Het gedeelte van zin dat bij als hoorde (ik leer in dit geval) gaat voor la. Het woord dan verdwijnt ook, en het gedeelte van zin dat bij dan hoorde (ik ben slim) komt na la. Hier nog wat voorbeelden:

• mi lape la ali li pona. - Als ik slaap, is alles goed.
• sina moku e telo nasa la sina nasa. - Als je bier drinkt, wordt je maf.
• sina moli la sina ken ala toki. - AIs je dood bent, kun je niet spreken.
• mi pali mute la mi pilin ike. - Als ik veel werk, voel ik me slecht.

Van alles

We zijn bij het laatste onderdeel van deze cursus aangekomen: de vergelijkende en overtreffende trap. In het Nederlands zijn dat de woorden die soms eindigen op -er en -ste. Hieronder twee voorbeelden. Als eerste de vergelijkende trap en de tweede is de overtrefende trap:

• Hij is de sneller dan Kees.
• Piet is de snelste persoon ter wereld.

In Toki Pona moet je er twee zinnen van maken. Zo zeg je: Lisa is beter dan Susan:

• jan Lisa li pona mute. jan Susan li pona lili. - Lisa is erg goed. Susan is een beetje goed.

Logisch, toch? Je zegt dat het ene heel veel is van iets, en het andere in vergelijking een beetje. Nog twee voorbeelden:

• mi suli mute. sina suli lili. - Ik ben groter dan jij.
• mi moku mute. sina moku lili. - Ik eet meer dan jij.