Filosofisch woordenboek/P

• Panpsychisme - Filosofische stroming volgens welke alle materie in het heelal (de kosmos) een eigen bewustzijn heeft, dus niet alleen maar dieren en mensen. Deze theorie werd vooral verdedigd door Gustav Fechner, maar ook in de Oudheid waren er al aanhangers, zoals Thales, Anaximenes en Empedocles.
• Pantheïsme - Religieus-filosofische stroming die ervan uitgaat dat alles en iedereen deel uitmaakt van iets goddelijks. Pantheïsme (van het Grieks pan, alles; theos, god) is de opvatting, volgens welke God en de wereld één zijn. De leer gaat terug tot het begin van de Indiase filosofie. Het verschijnt in de loop van de geschiedenis in een grote verscheidenheid aan vormen.
• Paradox - Grieks para (tegen) doxa (geloof, verwachting) : schijnbare tegenspraak. De oudst bekende paradox is de volgende: "Spreekt een Kretenzer die beweert dat alle Kretenzers leugenaars zijn de waarheid?" Wat je ook antwoordt, ja of nee, je botst op een tegenspraak.
• Parmenides (van Elea) - was een presocratische filosoof, leerling van Zeno en dus een van de eleaten zoals ook zijn leerling Xenophanes. In een fragment uit een gedicht van hem ('de Weg van de Waarheid') leren we dat hij alleen wat onveranderlijk is als werkelijk zag. Hij zou ook de eerste geweest zijn die stelde dat de aarde rond is. Zijn idee over het onveranderlijke zou later Plato's ideeënleer beïnvloeden.
• Pericles - Atheens staatsman en veldheer uit de 'Gouden eeuw', de 5e eeuw v.Chr. Hij zou heel charismatisch en welsprekend geweest zijn. Hij voerde voor die tijd ingrijpende democratische hervormingen door in Athene zodat ook burgers uit de laagste vermogensklassen daadwerkelijk hun burgerrechten konden uitoefenen.
• Plato - Een Grieks filosoof en schrijver (ca. 427–347 voor Christus). Hij was leerling van Socrates en leraar van Aristoteles. Hij behoort tot de meest invloedrijke denkers in de westerse filosofie en was ook de stichter van de Atheense Academie, het eerste instituut voor hoger onderwijs in het westen.
• Platonisme - De filosofie van Plato en van latere filosofen die Plato's invloed ondergingen. Hierin wordt uitgegaan van een objectieve ideële werkelijkheid ("Ideeën") die de wereld van de zintuiglijke waarneming ontstijgt. Zie ook neoplatonisme en dualisme.
• Platonist: een volgeling van het platonisme.
• Pluralisme - De opvatting dat alles bestaat uit vele afzonderlijke fundamentele entiteiten, in tegenstelling tot wat het monisme en dualisme beweren. Het pluralisme werd in een bepaalde vorm onder meer verdedigd door Russell en Leibniz.
• Positivisme - Wetenschappelijk-filosofische stroming die tijdens de Verlichting is ontstaan en later vooral uitgewerkt werd door Kant. Het positivisme neemt het geloof in vooruitgang en autonomie als uitgangspunt en baseert zich uitsluitend op empirisch waarneembare verschijnselen.
• Pragmatisme - Filosofische stroming die aan het eind van de 19e eeuw in de Verenigde Staten is ontstaan als tegenreactie op met name het Duits idealisme. Het is een filosofie die gelooft dat de waarheidswaarde van een propositie ligt in haar uitvoerbaarheid of voordeel. De bedoeling van de pragmatici was om een filosofie te formuleren die succesvolle resultaten opleverde voor de filosoof. Critici stellen dat de pragmatici het nastreven van de waarheid verwarren met het nastreven van hun eigen bevrediging.
• Praktische wet - zie maxime
• Prana: de stroming van psychische energie door het lichaam via de chakra's en kanalen.
• Pranayama: ademhalingsechniek bij yoga.
• Presocraten - of presocratici heeft betrekking op alle Griekse wijsgeren die vóór Socrates leefden en werkten of op tijdgenoten die niet door hem werden beïnvloed. Geografisch vooral te situeren aan de Ionische kust van Klein-Azie¨en de Griekse kolonies in Zuid-Italië en Sicilië. De oudste, en ook een van de bekendste natuurfilosofen, is Thales van Milete, de eerste westerse wijsgeer.
• Presocratische filosofie - De filosofie van de Presocraten.
• Presuppositie (vooronderstelling) - Aan een propositie verbonden impliciete aanname, ongeveer hetzelfde als een axioma.
• Propositie - Stelling (zin, uitspraak) die alleen waar of onwaar kan zijn. Talige uitingen als vragen en bevelen zijn dus geen proposities. Een axioma is een onbewezen propositie die niettemin als basis dient voor een reeks van nieuwe aannames. Deze nieuwe aannames worden ook wel axiomatisch systeem genoemd.
• Protagoras - Griekse sofist die in de 5e eeuw v. Chr. leefde. Zijn bekendste uitspraak is "De mens is de maat van alle dingen", waarmee hij bedoelde dat er niet zoiets als een objectieve waarheid bestaat, maar dat een stelling waar of onwaar is naar gelang de persoon die ze doet en onder welke omstandigheden. Waarheid is daarmee altijd betrekkelijk.
• Psychologisme - Filosofische stroming die de psychologie boven alles verkiest als middel tot filosoferen. Het psychologisme is gebaseerd op het idee dat alleen zelfobservatie (introspectie) als basis kan dienen voor filosofisch denken. Deze stroming werd vooral verdedigd door Jakob Friedrich Fries en Friedrich Eduard Beneke en gaat in tegen de ideeën van Hegel en die van Kant, in die zin dat ervaringen niet als het middel worden gezien om tot kennis te komen.
• Pythagoras & Pythagorisme - Pythagoras was een Grieks filosoof uit de 6e eeuw v.Chr. die zich in Zuid-Italië had gevestigd en daar een filosofisch-religieuze gemeenschap oprichtte. In zijn leer komen oostelijke elementen voor als zielsverhuizing en verlossing uit het 'Wiel der geboorten'. Hij dacht dat de harmonie van de kosmos in getallen kon worden uitgedrukt, en vond deze harmonie ook terug in de muziek. Zijn volgelingen, de pythagoreeërs, hielden zich vooral bezig met getallenmystiek en wiskundige onderwerpen. Van Pythagoras' wiskunde is vooral de Stelling van Pythagoras over de kwadraten van de zijden van een rechthoekige driehoek bekend.