Latijn/Les 10

Bijvoeglijke naamwoorden, groep 2; perfectum en plusquamperfectum passief; hoofdtelwoorden 1 tot 20; alius

Voorbeelden

1.	Latro nautam acri telo minatus est.	De straatrover bedreigde de zeeman met een scherpe dolk.
2.	Gladiatores qui fortes et celeres sunt, vincunt eos qui feroces.	Gladiatoren die sterk en snel zijn, verslaan hen, die overmoedig zijn.
3.	Ancillae a mangone venditae sunt.	De slavinnen zijn door de slavenhandelaar verkocht.
4.	Postquam Vercingetorix victus erat, Caesar eum Romam duxit.	Nadat Vercingetorix verslagen was, voerde Caesar hem naar Rome.
5.	Navem a viginti servibus onerata est.	Het schip is door twintig slaven geladen.
6.	Naves e portu eduxerunt, postquam oneratae erant.	De schepen voeren de haven uit nadat ze geladen waren.
7.	Res publica romana a duobus consulibus recta erat.	De romeinse republiek werd door twee consuls geregeerd.
8.	Cena a uno servo et tribus ancillis lata est.	Het eten werd door één slaaf en drie slavinnen binnengebracht.
9.	In aliud templum venio.	Ik ga naar een andere tempel.
10.	Alia tempora, alii mores.	Andere tijden, andere gebruiken.

Adjectiva uit groep 2

Werden de adjectiva uit groep 1 op dezelfde manier verbogen als de substantiva uit de A- en O-declinatie, zo worden de adjectiva uit groep 2 verbogen volgens de Consonant-declinatie en wel zoals de I-stammen. Slechts een handjevol wordt als een echte Consonant-stam verbogen.

Toch bestaan er (afgezien van het handjevol uitzonderingen) nog drie verschillende groepen binnen Groep 2:

• Adjectiva met verschillende uitgangen voor zowel mannelijk, als vrouwelijk, als onzijdig.
• Adjectiva met verschillende uitgangen voor mannelijk en vrouwelijk enerzijds en onzijdig anderzijds.
• Adjectiva met gelijke uitgangen voor alle drie geslachten.

De term verschillende uitgangen slaat echter alleen op de nominativus enkelvoud.

Groep 2 adjectiva: 3 uitgangen

Als voorbeeld nemen we acer, scherp:

	masc.		fem.		neut.
	sing.	plur.	sing.	plur.	sing.	plur.
nom. gen. dat. acc. abl.	acer acris acri acrem acri	acres acrium acribus acres acribus	acris acris acri acrem acri	acres acrium acribus acres acribus	acre acris acri acre acri	acria acrium acribus acria acribus

Let op de nominativus enkelvoud van het mannelijk: net als bij het substantivum magister wordt bij sommigen een -e- tussen uitgang en stam geplaatst.

Latro nautam acri telo minatus est.	= De straatrover bedreigde de zeeman met een scherpe dolk.
Gladiatores qui fortes et celeres sunt, eos qui feroces vincunt.	= Gladiatoren die sterk en snel zijn, verslaan hen, die overmoedig zijn.

Alle bijvoeglijke naamwoorden die in de nominativus enkelvoud op -er eindigen behoren tot deze subgroep van Groep 2. In de woordenlijsten staan deze woorden met de genitivus:

acer, acris

scherp

Door het feit dat ze op -er eindigen en de genitivus eindigt op -is zijn ze herkenbaar.

Groep 2 adjectiva: 2 uitgangen

Als voorbeeld nemen we fortis, sterk:

	masc./fem.		neut.
	sing.	plur.	sing.	plur.
nom. gen. dat. acc. abl.	fortis fortis forti fortem forti	fortes fortium fortibus fortes fortibus	forte fortis forti forte forti	fortia fortium fortibus fortia fortibus

Voorbeeld:

Gladiatores qui fortes et celeres sunt, eos qui feroces vincunt.

= Gladiatoren die sterk en snel zijn, verslaan hen, die overmoedig zijn.

Tot deze groep behoren de adjectiva die in de nominativus enkelvoud van het mannelijk en vrouwelijk eindigen op -is. In de woordenlijsten zijn ze dus herkenbaar doordat ze zowel voor de nominativus als genitivus op -is eindigen:

fortis, -is

sterk

Groep 2 adjectiva: 1 uitgang

Als voorbeeld nemen we velox, snel:

	masc./fem.		neut.
	sing.	plur.	sing.	plur.
nom. gen. dat. acc. abl.	velox velocis veloci velocem veloci	veloces velocium velocibus veloces velocibus	velox velocis veloci velox veloci	velocia velocium velocibus velocia velocibus

Voorbeeld:

Gladiatores qui fortes et celeres sunt, ei qui feroces vincunt .

= Gladiatoren die sterk en snel zijn, verslaan die, die overmoedig zijn.

Adjectiva die eindigen op -x of -ns behoren tot deze groep. In de woordenlijsten ze zijn te herkennen aan een nominativus op -x of -ns en een genitivus op -is:

velox, -ocis	snel
absens, -ntis	afwezig

Passieve vormen: voltooide tijden

Voor de voltooide tijden van het passief, de perfectum passief en de plusquamperfectum passief, hebben we de derde stamtijd nodig, de supinumstam. Van deze supinumstam leiden we het participium perfectum af, of, in goed Nederlands, het voltooid deelwoord. De afleiding is uiterst simpel en is voor alle conjugaties en werkwoorden hetzelfde: verwijder -um en plaats -us achter de supinumstam:

amatum

→ amatus

Maar dit is slechts het halve verhaal. Het participium perfectum is eigenlijk een naamwoord en richt zich dus in getal, geslacht en naamval naar het onderwerp van de zin (dat is wat betreft de naamval dus altijd de nominativus). Oftewel, net als het naamwoordelijk deel van het gezegde congrueert het met het onderwerp. De verbuiging is daarbij hetzelfde als een adjectivum uit Groep 1 (zie Les 5).

Om vervolgens tot een voltooide passieve vorm te komen hebben we nog een vorm van esse als hulpwerkwoord nodig.

Perfectum passief

Het perfectum passief wordt gevormd door het participium perfectum te combineren met de praesens van esse:

inf.	amare	monere	vincere	audire
stam	amat-	monit-	vict-	audit-
1 s. 2 s. 3 s. 1 p. 2 p. 3 p.	amatus, -a, -um sum amatus, -a, -um es amatus, -a, -um est amati, -ae, -a sumus amati, -ae, -a estis amati, -ae, -a sunt	monitus, -a, -um sum monitus, -a, -um es monitus, -a, -um est moniti, -ae, -a sumus moniti, -ae, -a estis moniti, -ae, -a sunt	victus, -a, -um sum victus, -a, -um es victus, -a, -um est victi, -ae, -a sumus victi, -ae, -a estis victi, -ae, -a sunt	auditus, -a, -um sum auditus, -a, -um es auditus, -a, -um est auditi, -ae, -a sumus auditi, -ae, -a estis auditi, -ae, -a sunt

Bijvoorbeeld:

Latro nautam acri telo minatus est.	= De straatrover bedreigde de zeeman met een scherpe dolk. (deponens)
Ancillae a mangone venditae sunt.	= De slavinnen zijn door de slavenhandelaar verkocht.

Of met de woorden van Caesar zelf:

Alea iacta est.

= De teerling is geworpen.

Plusquamperfectum passief

Het plusquamperfectum passief wordt gevormd door het participium perfectum te combineren met het imperfectum van esse:

inf.	amare	monere	vincere	audire
stam	amat-	monit-	vict-	audit-
1 s. 2 s. 3 s. 1 p. 2 p. 3 p.	amatus, -a, -um eram amatus, -a, -um eras amatus, -a, -um erat amati, -ae, -a eramus amati, -ae, -a eratis amati, -ae, -a erant	monitus, -a, -um eram monitus, -a, -um eras monitus, -a, -um erat moniti, -ae, -a eramus moniti, -ae, -a eratis moniti, -ae, -a erant	victus, -a, -um eram victus, -a, -um eras victus, -a, -um erat victi, -ae, -a eramus victi, -ae, -a eratis victi, -ae, -a erant	auditus, -a, -um eram auditus, -a, -um eras auditus, -a, -um erat auditi, -ae, -a eramus auditi, -ae, -a eratis auditi, -ae, -a erant

Bijvoorbeeld:

Postquam Vercingetorix victus erat, Caesar eum ad Romam duxit.	= Nadat Vercingetorix verslagen was, voerde Caesar hem naar Rome.
Naves e portu eduxerunt, postquam oneratae erant.	= De schepen voeren de haven uit nadat ze geladen waren.

Ferre

Het perfectum en plusquamperfectum passief van ferre wordt op dezelfde manier gevormd als bij de regelmatige werkwoorden:

	Perfectum	Plusquamperfectum
stam	lat-	lat-
1 s. 2 s. 3 s. 1 p. 2 p. 3 p.	latus, -a, -um sum latus, -a, -um es latus, -a, -um est lati, -ae, -a sumus lati, -ae, -a estis lati, -ae, -a sunt	latus, -a, -um eram latus, -a, -um eras latus, -a, -um erat lati, -ae, -a eramus lati, -ae, -a eratis lati, -ae, -a erant

Bijvoorbeeld:

Cena a uno servo et tribus ancillis lata est.

= Het eten werd door één slaaf en drie slavinnen binnengebracht.

Hoofdtelwoorden: 1 tot en met 20

Net als het Nederlands onderscheidt het Latijn verschillende soorten telwoorden, onder andere de hoofdtelwoorden (numeralia cardinalia) en rangtelwoorden (numeralia ordinalia). De hoofdtelwoorden worden zelfstandig gebruikt om te tellen (één, twee, drie, ... etc.) of bijvoeglijk (één huis, twee huizen, acht muizen). Het is dus te verwachten dat de hoofdtelwoorden in het Latijn zich in naamval, getal en geslacht naar het substantivum richten waar ze bij horen. Dit gebeurt echter niet in alle gevallen.

De hoofdtelwoorden van 1 tot en met 20, met de Latijnse schrijfwijze:

1	I	unus		11	XI	undecim
2	II	duo		12	XII	duodecim
3	III	tres		13	XIII	tredecim
4	IV	quattuor		14	XIV	quattuordecim
5	V	quinque		15	XV	quindecim
6	VI	sex		16	XVI	sedecim
7	VII	septem		17	XVII	septendecim
8	VIII	octo		18	XVIII	duodeviginti
9	IX	novem		19	XIX	undeviginti
10	X	decem		20	XX	viginti

Let op 18 en 19: ze worden gevormd door 2 respectievelijk 1 van 20 af te trekken: duo-de-viginti, un-de-viginti.

Van deze 20 getallen worden alleen 1, 2 en 3 verbogen. De verbuiging van unus, una, unum:

	unus, -a, -um één
	masc.	fem.	neut.
nom. gen. dat. acc. abl.	unus unius uni unum uno	una unius uni unam una	unum unius uni unum uno

Uiteraard zijn er alleen maar vormen voor het enkelvoud.

Voor duo en tres zijn er natuurlijk alleen maar vormen voor het meervoud:

	duo twee			tres drie
	masc.	fem.	neut.	masc./fem.	neut.
nom. gen. dat. acc. abl.	duo duorum duobus duos duobus	duae duarum duabus duas duabus	duo duorum duobus duo duobus	tres trium tribus tres tribus	tria trium tribus tria tribus

Minder vaak komt een accusativus mannelijk duo voor, in plaats van duos.

Vorbeelden:

Navem a viginti servibus onerata est.	= Het schip is door twintig slaven geladen.
Res publica romana a duobus consulibus recta erat.	= De romeinse republiek werd door twee consuls geregeerd.
Cena a uno servo et tribus ancillis lata est.	= Het eten werd door één slaaf en drie slavinnen binnengebracht.

Merk op dat viginti niet verbogen wordt, maar dat duo, unus en tres congrueren met het woord waar ze bij horen (respectievelijk duobus, uno en tribus).

Alius

Waar alter, altera, alterum een keuze tussen twee alternatieven biedt, verwijst alius, alia, aliud naar een willekeurige andere of willekeurige anderen.

	masc.		fem.		neut.
	sing.	plur.	sing.	plur.	sing.	plur.
nom. gen. dat. acc. abl.	alius aliius alii alium alio	alii aliorum aliis alios aliis	alia aliius alii aliam alia	aliae aliarum aliis alias aliis	aliud aliius alii aliud alio	alia aliorum aliis alia aliis

Let op de genitivus enkelvoud: die is van alter "geleend".

Voorbeelden:

In aliud templum venio.	= Ik ga naar een andere tempel.
Alia tempora, alii mores.	= Andere tijden, andere gebruiken.

Let op de nuance in de eerste zin: aliud verwijst naar een andere. Vergelijk dit met het gebruik van alter:

In alterum templum venio.

= Ik ga naar de andere tempel.

Terminologie

Participium perfectum

Voltooid deelwoord.

Woordenlijst

absens, -ntis	afwezig
acer, acris	scherp
Aegyptus, -i (m)	Egypte, provincie van het Romeinse Rijk
Africa, -ae (f)	Afrika, provincie van het Romeinse Rijk
alea, -ae	dobbelsteen, teerling
alius, alia, aliud	een ander
audax, audacis	moedig
aut	of
celer, -eris	snel, driftig
colere, colui, cultum (C)	bewerken (van land)
consul, -lis (m)	consul
defendere, defendi, defensum (C)	verdedigen; ab A[abl] defendere = verdedigen tegen A
deserere, deserui, desertum (C)	in de steek laten, verraden
enim	want
exonerare, exoneravi, exoneratum (A)	uitladen; navem exonerare = een schip uitladen
ferox, ferocis	woest, wild, overmoedig
fidelis, -is	betrouwbaar
fortis, -is	sterk
frumentarius, -a, -um	het graan betreffend; navis frumentaria = graanschip
frumentum, -i (n)	graan
horreum, -i (n)	graanschuur, graanpakhuis
iacere, ieci, iactum (G)	werpen, gooien
infelix, infelicis	ongelukkig
latro, latronis (m)	straatrover, struikrover
mendicus, -i (m)	bedelaar
minari, minatus sum (A)	bedreigen; A[acc] B[abl] minari = A met B bedreigen.
mos, moris (m)	gebruik, gewoonte
navigare, navigavi, navigatum (A)	varen
oppugnator, oppugnatoris (m)	aanvaller
poterat	(hij/zij/het) kon (van posse = kunnen)
recte	rechtstreeks
regere, rexi, rectum (C)	regeren, besturen
res publica (f)	republiek
Sardinia, -ae (f)	Sardinië, provincie van het Romeinse Rijk
triremis, -is (f)	galei (met drie rijen roeiers)
sestertius, -i (m)	sestertius (Romeinse munt)
sine (+abl)	zonder
veloce	snel (bijwoord)
velox, -ocis	snel
volare, volavi, volatum (A)	vliegen

Oefeningen

• Vertaal de volgende zinnen:

1. Gladiator fortis cum gladio acri pugnat.
2. Feminae audaces quoque ab oppugnatoribus ferocibus urbem defenderunt.
3. Tres sestertii a mendico infelici repperti sunt.
4. Quattuor ancillae dominae pulchrae sunt.
5. Undeviginti servi agrum coluerunt.
6. Cum duobus triremibus velocibus mare defendit.
7. Ancilla cenam tulit, aliae ancillae vinum.
8. Tribus amicis laetis vinum bibi.
9. Haedui non fideles erant, enim Caesarem deseruerant.
10. Vespertiliones veloces veloce volant.

• Zet de volgende imperfectum actief vormen in het plusquamperfectum passief (ga daarbij uit van een onderwerp in het mannelijk). Bijvoorbeeld:

siccabamus → siccati eramus

1. regebam
2. ferebamus
3. docebas
4. donabatis
5. audibatis
6. onerabant
7. reperiebamus
8. dolebant
9. radebat
10. circumsedebam

• Rome en het graan.

Roma sine navibus frumentariis non esse poterat. Naves frumentum ex Africa, Aegypto et Sardina ad Ostia ferebant. Postquam ibi naves exoneraverant, frumentum ad Romam latum est, aut per Tiberim recte ad Romam navigabant. In urbe frumentum in horreis locatum est.

• Geef de vervoeging in het praesens, imperfectum, perfectum en plusquamperfectum van de volgende deponentia:

1. minari, minatus sum
2. vereri, veritus sum
3. loqui, locutus sum
4. oriri, ortus sum