Nederlands/Grammatica/Werkwoorden/Gezegde

De term gezegde (ook wel werkwoordgroep genoemd) verwijst binnen de redekundige ontleding naar hetgeen in de zin over het onderwerp wordt verteld. Het gezegde bevat in principe altijd alle werkwoorden in de hoofdzin of bijzin.

De term "gezegde" is een vertaling van het Latijnse praedicatum (letterlijk: 'dat wat ergens over gezegd wordt').

Soorten gezegden

Binnen de traditionele grammatica worden twee typen gezegde onderscheiden:

Werkwoordelijk gezegde en werkwoordelijke rest

Een werkwoordelijk gezegde bestaat uitsluitend uit een of meer werkwoorden maar zegt niets over de eigenschappen van het onderwerp. Dit gezegde kan worden verdeeld in de persoonsvorm en de eventuele werkwoordelijke rest:

Hij lacht (geen werkwoordelijke rest)

werkwoordelijk gezegde: lacht

Hij heeft (persoonsvorm) haar willen laten vertrekken (werkwoordelijke rest).

werkwoordelijk gezegde: heeft willen laten vertrekken

Hoe wil (persoonsvorm) je dat gaan doen (werkwoordelijke rest)?

werkwoordelijk gezegde: wil gaan doen

Een werkwoordelijk gezegde kan naast een werkwoordelijke ook een niet-werkwoordelijke rest bevatten. In de volgende zin is te de niet-werkwoordelijke rest:

Hoe denk (persoonsvorm) je dat te gaan doen (werkwoordelijke + niet-werkwoordelijke rest)?

In de volgende zin is aan het gooien een niet-werkwoordelijke rest:

U bent (persoonsvorm) op dat veld ballen aan het gooien (niet-werkwoordelijke rest).

In termen van taalkundige ontleding is aan in de zin hierboven een voorzetsel, het een lidwoord en gooien een als zelfstandig naamwoord gebruikte infinitief. Gooien is namelijk een zelfstandig naamwoord, omdat er na een lidwoord altijd een zelfstandig naamwoord volgt. Toch wordt deze niet-werkwoordelijke rest als een deel van het werkwoordelijk gezegde beschouwd.

Naamwoordelijk gezegde en niet-werkwoordelijke rest

Een naamwoordelijk gezegde bevat naast de werkwoordsvorm ook één of enkele naamwoorden (dit kunnen zelfstandige naamwoorden, bijvoeglijke naamwoorden of persoonlijke voornaamwoorden zijn), evenals een koppelwerkwoord en eventueel een of meer hulpwerkwoorden.

Het naamwoordelijk deel van het gezegde wordt vaak kortweg "naamwoordelijk deel" genoemd. Dit zinsdeel beschrijft een eigenschap van het onderwerp of is qua betekenis gelijk aan het onderwerp. Het naamwoordelijk deel van het gezegde wordt met het onderwerp verbonden door middel van een koppelwerkwoord:

Onze bakker werd na de verkiezingen minister van milieu.

naamwoordelijk gezegde: werd minister van milieu.

Onze slager bleef maar ziek.

naamwoordelijk gezegde: bleef ziek

Onze bakker is na de verkiezingen minister van milieu geworden.

naamwoordelijk gezegde: is minister van milieu geworden.

Ik ben hem.

naamwoordelijk gezegde: ben hem.

In de volgende 2 zinnen zijn zowel het onderwerp als het naamwoordelijk deel cursief weergegeven en is het werkwoord zijn het koppelwerkwoord:

• Dat boek is goed.

• Karel is mijn buurman.

De niet-werkwoordelijke rest maakt verder altijd deel uit van het andere type gezegde, het naamwoordelijk gezegde.

Gezegde vs. predicaat

In de moderne ontleding wordt in plaats van de term "gezegde" veelal de term predicaat gebruikt. Deze termen zijn echter niet zonder meer uitwisselbaar. In tegenstelling tot het gezegde omvat het predicaat ook het taalkundig object (d.w.z. lijdend en/of meewerkend voorwerp) en mogelijk nog andere bepalingen:

Hij heeft haar nooit een cadeau gegeven.

gezegde: heeft gegeven

predicaat: heeft haar nooit een cadeau gegeven